Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ դպրոցներում առավելությունը կտրվի գնահատականին, այլ ոչ գիտելիքին։

Քանի դեռ առանձնահատկություններ ունեցող երեխաներին կառանձնացնենք բոլորից ու կմտածենք, որ մենք իրենցից ինչ-որ բանով առավել ենք։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ ուսանողները համալսարան կգան` «ինձ մենակ դիպլոմն ա պետք, ուրիշ ոչ մի բան» արտահայտությամբ, ու 4-5 տարի հետո, դիպլոմը ձեռքներին կբողոքեն, որ էս երկրում իրենց համար ոչ մի գործ չկա։ Ու քանի դեռ դիպլոմը, աղջիկների համար ուղղակի օժիտի ոսկե քարտ կլինի։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ նույն համալսարանում լավ սովորող ուսանողը միայն վարձի պատճառով  կիսատ կթողնի ուսումը, իրեն կհեռացնեն համալսարանից, իսկ իր տեղում կսովորի մեկը, ով անգամ իր մասնագիտության անունը ճիշտ գրել  չի կարողանա։

Մենք հզոր երկիր չենք դառնա, քանի դեռ ընտրություններին կմասնակցենք` «ա, դե մեկ ա, ում էլ ընտրեմ` նույն բանն ա լինելու» սկզբունքով, իսկ հետո կբողոքի, որ ոչինչ չի փոխվել մեր երկրում, ու կմտածի արտագաղթելու մասին։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ կամավորությամբ զբաղվելը հասարակության շրջանում կասոցացվի «ձրի պախատ» լինելու հետ։

Մենք հզոր պետություն չենք դառնա, քանի դեռ խտրականություն կդնենք գյուղացու ու քաղաքացու միջև, ամեն բան կուղղենք քաղաքներին, կհզորացնենք, կզարգացնենք, իսկ շատ մեծ ներուժ ունեցող գյուղերին, ու գյուղում ապրողներին կանտեսենք։

Մենք հզոր պետություն չենք դառնա, քանի դեռ որոշների մոտ հայրենասիրությունը կսկսվի ու կավարտվի ճոխ սեղանի շուրջ հայրենիքի կենացը խմելով։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ կխոսենք բնությունը չաղտոտելուց ու միջավայրը մաքուր պահելուց, բայց խնջույքից հետո էդ բնությունը աղտոտված կթողնենք ու կհեռանանք։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ չենք աջակցի գիտակներին, արտերկրում մեծ դժվարությամբ կրթություն ստացած ու հայրենիք վերադարձած երիտասարդին, իրեն աշխատելու հնարավորություն չենք տա, կանտեսենք, իսկ նույն այդ երիտասարդին արտերկրում ձեռքից ձեռք կփախցնեն, ու կապահովեն ամենալավ  աշխատանքով։

Ու վերջում. մենք հզոր պետություն կդառնանք այն ժամանակ, երբ փոխվենք, փոխենք մեզ շրջապատող աշխարհը, մարդկանց, կարծիքներն ու մտածելակերպը։

Անգլերենի, ռուսերենի գերազանց իմացությամբ։ Այլ ազգի մոտ ամոթով չմնալը, ուսուցչի համար ժամ ապահովելը, հարևանի երեխայից զարգացած լինելը տրվում է՝  աշխատավարձի փոխարեն։

Հայոց լեզվի իմացությունը պարտադիր չէ, քանի որ ռոբոտների աշխատանքը, այլ ազգի քմահաճույքների կատարումն է։ Աշխատանքը օտար լեզուներ սովորելն է, որի արդյունքում, կմոռանաք գրական հայերենը։ Պարտադրվում եք սեփական երկրում (երկրից դուրս) կիրառել ոչ հարազատ լեզուն, այսպիսով,  խոսքը մարդկանց հասանելի դարձնել։ Շնորհակալությունը՝ դարձել է thanks, այոն՝ да, բարև-ին փոխարինում է привет-ը, բառերը շարունակելի են։

Այսքան հարազատ երկրում, այսչափ օտար բառերը, մղում են սեփական երկրի՝ կործանման,  օտար ազգի՝ զարգացման։ Հայերեն լեզվին գերազանց տիրապետումը հայրենի հողում երկրորդական է դարձել։

Օտարացել ենք բառերից, և  բառերը սկսել են ծիծաղելի թվալ։ Արժեքավոր բառերը մոռացության են մատնվել, մի շարք բառեր օգտագործվում են ձևանմուշ։ Գեղեցիկ խոսելը մեր ժամանակներում այժմեական չէ։ Փաղաքշական բառերի շարքում ավելացվել են կենդանական անուններ։ Գործածում ենք թուրքերեն, պարսկերեն, արաբերեն բառեր՝ ղզիկ, ազիզ, բոյ, մեյդան, և կարծում ենք` խոսում ենք անմիջական, մինչդեռ արմատախիլ է լինում սեփական լեզուն։ Յուրաքանչյուր հայ պարտավոր է գործածել և հարստացնել հայոց լեզուն։

Մեր լեզուն մեր ինքնության դրոշմն է:

Երբևէ Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացե՞լ եք։ Եվ ի՞նչ եք զգացել առաջին անգամ կարդալիս։

Երբ կարդացի առաջին անգամ, չզգացի այն խորն ու արմատացած ցավերը ամեն մի տողում, որ գոյություն ունեին։ Ես չէի հասկանում, ինչպես կարելի էր ողբալ մի երկրի համար, եթե միևնույն ժամանակ ասում էին, որ հենց նույն երկրի ժողովուրդը միասնական է, ազնիվ, արի, շատ փորձությունների ու դժվարությունների միջով անցած։

Անցան տարիներ, ու ես ժամանակ առ ժամանակ վերընթերցել եմ «Ողբ»-ը։ Ես հասկացել եմ, որ կան տողեր, որոնք մեր առօրյան նկարագրում են ամենաիսկական ձևով։ Ու չնայած ամենաճիշտ տողերին, որ կան «Ողբ»-ում, որոնք առավել քան արդիական են, այնուամենայնիվ ես չեմ կարող համաձայնվել, որ զինվորականները անարի են կամ զենք ատող։ Ու այս տողերը իր սրտում կժխտի յուրաքանչյուր հայ հիմա՝ պատերազմից հետո։ Մենք անզոր ենք, այո՛, բայց որքան զորեղ են նրանք: Մենք անկարող ենք, այո՛, բայց որքան փորձություններ հաղթահարեցին նրանք։ Նրանք, որ նռնակներ պայթեցրեցին իրենց ձեռքերում, այդքան արիությո՞ւն։ Նրանք, որ ընկերոջը փրկելու համար, իրենք նահատակվեցին, կյանքեր փրկեցին՝ կյանքերի գնով։ Եվ ես, այս ամենը միայն լսել եմ, լսել եմ, որ չեն ունեցել զենքեր, որ շատերը հրաշքով են փրկվել, որ բոլորը գիտակցաբար են ընկել դաշտերում, որ… բայց… եթե…

Պատերազմից հետո այլևս ոչ մեկի դեմքին չկա անկեղծ ժպիտ, իսկ իրավունքը կա՞ ժպտալու։

Մորաքրոջս ամուսինը զոհվեց կռվում… Երկար օրեր անցան, երբ կարողացա խոսել մորաքրոջս հետ, ու ի՞նչ սփոփանքի խոսք կարող էր լինել, որ կարողանար սփոփել նրան։ Չկան նման խոսքեր, որովհետև իր երեքամյա որդին սպասում է հորը, ու ամեն օր մորաքրոջս հարցնում է. «Մամ, բա պապան ե՞րբ ա դիրքերից իջնելու»: Դաժան է…

Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է 19-ամյա համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա հարազատների աչքերին նայելը։ Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է մյուս համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա երեխաների աչքերի մեջ նայելը: Ու թեև այս ամենին,  անչափ հպարտություն կա, որ ճանաչել ես նրանց։ Դաժան է, երբ չես ճանաչում ուսուցչուհուդ որդուն, բայց իմանում ես, որ նա հերոս է  դարձել` իր քաջությունը օրինակ դարձնելով հաջորդ սերունդներին, ու դաժան է ուսուցչուհուդ աչքերին նայելը։

Պատերազմի տասներորդ օրն էր, երբ հեռուստացույցով ընկերուհուս եղբոր անունը հայտնեցին, բայց նրանից ոչ մի լուր չկար։ Ես երբեք չեմ կարող մոռանալ այն պահը, երբ ընկերուհիս ուրախ ձայնով ասաց, որ սուտ է լուրը, ու նա հաստատ կզանգի ու հաստատ կգա… Ու դաժան է այդքանից հետո 4 ամիս անց նրա դին հողին հանձնելը։ Մյուս ընկերուհիս էլ, երբ ուշանում էր եղբոր զանգը, մեռնում ու վերակենդանանում էր, երբ լսվում էր հեռախոսի այդքան սպասված զանգը։

Շատերը չէին մտածում, որ վերջին անգամ են իրենց որդուն համբուրելու, երբ ուղարկում էին բանակ։ Ուղարկո՞ւմ էին, տանո՞ւմ էին, թե կամավոր էին գնում՝ քաջերը։

Մենք պայքարում ենք ողջ կյանքում` ինչ-որ երազանքներ իրականություն դարձնելու համար, ու դաժան է գիտակցել, որ նրանք մեզ համար, իրենց նվիրական երազանքները դաջեցին սառը հողերին։ Դաժան է գիտակցել, որ ոչ ոք, ոչ ոք չի կարողանալու ետ բերել նրանց, դաժան է գիտակցել, որ մենք ոչ ոք ենք տարօրինակ աշխարհում այս։

Այս ամենը, որ 44 օր կրծեց մեր հոգին, ու շարունակում է մաշել մեզ ու մեր սրտերը, գրվելու է դասագրքերում, դառնալու է պատմություն, որը աշակերտներին սովորեցնելու են 2-3 դասաժամում, հետո ծույլերից մի քանիսը չեն հիշելու զոհերի թիվը, ու գրքերից են արտագրելու։ Այն, ինչ կործանեց շատերին, ուղղակի մնալու է գրքերում, ու պատմելու են, կարդալու են միայն, այն, ինչ մենք զգացինք ու մինչ այժմ էլ ոչինչ չի հանում այդ վիճակից…

Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացել եք անշուշտ: Զգացե՞լ եք ամեն բառի ու հնչյունի ծանրությունը…

Հայրենասիրությունը փոքր աղջկա մտքում, սրտում ու հոգում ծնվեց 12-13 տարեկանում, չէ, ոչ ֆիլմերից էի ոգեշնչվել, ոչ էլ պատմության դասագրքից։

Հայրիկիս ընկերն էր էն մարդը, ում պատերազմում անցկացրած օրերն ու անցած ուղու պատմությունները նստում ու ժամերով լսում էի։

Ամեն պատմության հետ ինչ-որ մի բան էր փոխվում ներսումս, գիտակցումս, աշխարհայացքս, հայրենիքիս հանդեպ սերն էր մեծանում, քիչ-քիչ սկսում էի մտածել մեծանալու ու էդ ուղով գնալու մասին: Չէ, էդ միտքը ամենևին մանկական ցանկություն կամ հետաքրքրասիրություն չէր, այլ հստակ որոշում։

Զինվորական հագուստի հանդեպ առանձնահատուկ սեր ունեի (հիմա ավելի շատ), ու միշտ մտածել եմ, որ էդ հագուստը հենց էնպես ոչ մեկը չի կարող հագնել: Ախր, դա էնքան պարտավորեցնող քայլ է, որ ամենայն պատասխանատվությամբ պիտի մոտենաս։

Դեռահաս աղջկա մտքերը օր օրի սկսում էին ավելի հեռուն տանել, որոշումս քիչ-քիչ նպատակ էր դառնում, ու արդեն 16 տարեկանում, որպես մասնագիտություն հենց էդ ուղղությունն էի պատկերացնում, բայց հասարակությունը, ավանդույթներն ու բարքերը հաղթող դուրս եկան։

Իմ երազանքների ու նպատակների մասին առհասարակ ոչ մեկի հետ չեմ կիսվել, անգամ ծնողներիս, ու էդ դեպքն էլ բացառություն չէր: Գրեթե համոզված էի, որ որոշմանս մասին լսելուց հետո դեմ են լինելու, դե, որովհետև «ծառայությունը աղջկա խելքի բանը չի, աղջիկը պիտի իրան հարմար գործով զբաղվի»։

Անգամ համոզելն ու ամիսներով լաց լինելը էդպես էլ չօգնեցին, որ հասնեմ նպատակիս։

Բոլորն էին դեմ, բոլորը, բացի ինձնից: Ու չնայած դրան, մինչև ավարտական դասարանս, հույսս չէի կտրում, ամեն անգամ փնտրում ու գտնում էի ռազմական ինստիտուտ ընդունվելու հայտը, պահանջվող փաստաթղթերը, հանձնվող քննություններն ու էդպես ինձ հույս էի տալիս, որ մի օր կգա, ու ես էլ էնտեղի սովորողներից մեկը կդառնամ: Էդպես երազելով անցնում էին դպրոցիս վերջին տարվա ամիսները, բայց հույսիս վերջին թելն էլ կտրվեց, երբ սկսվեց Ապրիլյան պատերազմը: Էդ օրերից հետո մեր տանը վերջնական փակվեց իմ ռազմական ուղով գնալու խոսակցությունը, մտքերն ու ամեն-ամեն ինչ։

Երազանքս, տարիների ընթացքում հավաքած զինվորական հագուստի հետ փաթաթեցի ու դրեցի դարակում: Ամեն անգամ դարակս բացելուց էդ անկյունին եմ նայում, մի քիչ վերհիշում, լացում, թեթևանում ու նորից փակում։

Տարիներ հետո, երբ սկսեցի լրագրությամբ զբաղվել, նյութերիս մեծամասնությունը հենց ռազմականում սովորող ու աշխատող աղջիկների մասին գրեցի, հիմա էլ շարունակում եմ իրենց հաջողված պատմությունները տարածել ու հասարակության մի ստվար զանգվածին հասցնել, որ իրենց կարծրացած մտածելակերպը լիքը մարդկանց երազանքներն այլևս չկոտրի։

Ինձ համար հայրենասիրությունը, հայրենիքի հանդեպ սերն ու նվիրավածությունը երբեք պաթոս չի եղել: Հայրենիքը մեր սիրո կարիքն ունի, ու ես իրեն բաժին հասնող սերը անպայման տալու եմ։

«Երբ այս դեպքը պատահեց, պատերազմից 2 ամիս էր անցել, հունիս էր։ Դե, երևի, հասկացաք՝ պատերազմ ասելով ինչ նկատի ունեմ։ Հիմա, առհասարակ, հայերս այս չարաբաստիկ բառն արտասանելիս հիշում ու վերապրում ենք Քառօրյան… Մեծից փոքր… Ամեն դրվագ… Հատ առ հատ…

Հունիս էր, շոգ։ Արյունս երակներիս մեջ եռում էր։ Չէ’, շոգից չէր, անշուշտ… Վրեժից էր։ 19 տարեկան էի այն ժամանակ և այնքան կյանք չէի տեսել, որքան մահ։ Երբ մահն աչքերիդ առջևով է անցնում, և կարծում ես, որ հաջորդ վայրկյանդ կլինի վերջինը, էլ ո՞վ է մտածում կյանքի մասին։ Մի պահ մոռանում ես նույնիսկ, որ ապրում ես։ Երբ ապրողի աչքերում մահ ես տեսնում և մահացողի աչքերում կյանք, ակամայից վրեժով ես լցվում, վրեժ դեպի ամեն թշնամին։ Թշնամի… Ի՜նչ սարսափելի է, չէ՞, հնչում մարդու ականջին, պատերազմ տեսած զինվորի ականջին։

Այդ ժամանակ ես նման էի մի ռումբի, որ անպայման պայթել էր ուզում։ Չէ’, չմտածեք, թե չարացել էի, պարզապես ուզում էի հոգիս մի փոքր թեթևացնել ընկերներիս կորցնելուց հետո։ Գիտեի՝ կորցրածը հետ բերել չէի կարող, ես չէի էլ փորձում։ Ես ուզում էի, որ գոնե նրանց հոգիներին խաղաղություն իջներ։ Ուզում էի պարզապես մի թշնամի էլ ինքս սպանել։

Այդ օրերին հերթապահ էի։ Դիտակետիցս հետևում էի անցուդարձին ու հասցրել էի նկատել՝ ինչպես էին 2 զինվոր մոտենում դիրքից փոքր֊ինչ հեռու դրված հեռախոսին ու սկսում խոսել։ Եւ այսպես մի քանի օր շարունակ։ Այս ամենը քիչ-քիչ սկսում էր ուշադրությունս էլ ավելի գրավել։ Դե հասկացաք, չէ՞. ես արդեն ունեի փայլուն հնարավորություն՝ վրեժս լուծելու և հոգիս թեթևացնելու համար։

-Հրամանատա’ր, արդեն մի քանի օր է՝ 2 հոգու եմ նկատում…

-Հետո՞, սերժա’նտ։

-Ձեզանից թույլտվություն եմ ուզում, պարո’ն կապիտան։

-Հանի’ր գլխիցդ։ Դու մեր լավագույններից ես, հիշում ես, չէ՞։

-Բայց, ա՜խր, անընդհատ աչքիս առաջ են, ընդամենը 2 կրակոց, ու վերջ։ Ա՜խր, արյունը գլխիս է խփում, երբ հիշում եմ՝ ինչեր են արել մեր տղերքին։

-Ասում ես՝ դիրքից հեռու հեռախոսով են խոսում, հա՞։

-Ճի’շտ այդպես։

-Գիտես, տղա’ս, նրանց զորքերում մի փոքր ավելի խիստ են։ Հեռախոս չի կարելի օգտագործել։ Եթե բռնեն, վերջ։ Տեսնու՞մ ես՝ ոնց են կյանքերը վտանգում խոսելու համար՝ ընտանիքի, ընկերների, միգուցե, սիրած աղջկա հետ։ Նրանք էլ քեզ պես զինվոր են։ Նրանց էլ քո մոր նման մի մայր է տանը սպասում։ Կրակես՝ տուն չեն հասնի։ Մի մոր աչքեր արցունքով կլցնես, կանիծի քեզ։ Չի իմանա՝ ով ես, բայց կանիծի՝ որդու կյանքը խլելու համար։ Իսկ էդ անեծքի բեռով հետո կկարողանա՞ս ապրել։ Դժվա՜ր, տղա’ս։ Կարծում ես՝ նրանք ուզու՞մ են պատերազմ լինի։ Նրանց տանն էլ հիմա երևի մոմ են վառել ու տղերքի համար են աղոթում։ Ինձ չեմ ների, որ թույլ տամ՝ կրակես։ Չեմ թողնի՝ ձեռքերդ արյունոտվեն։ Դրանք մաքուր են՝ սրտիդ նման, մաքուր էլ կպահես։ Ինձ բարի գիշեր։ Քեզ էլ բարի հերթապահություն։

-Բարի գիշեր, պարո’ն կապիտան։

…Նրա խոսքերից հետո մի տեսակ թեթևություն զգացի, հանգստություն, որ մինչև այդ չէի կարողանում գտնել։ Պատկերացրի այն երկու զինվորների մայրերի աչքերը, նմանեցրի մորս աչքերին։ Երևի զինվոր֊մայրերի աչքերն իրար նման են՝ միշտ սպասումով լի։ Երակներիս մեջ վառվող արյունը հանկարծ սառեց, ցուրտ զգացի։ Դրսում հունիս էր, բայց ես մրսում էի. սառնությունը ներսից էր։ Մի անգամ էլ դիտակետիցս նայեցի այն երկու զինվորներին. մեկը դեռ խոսում էր։ Պատկերացրի ինձ՝ մորս հետ զրուցելիս։ Ժպտացի էնպես, ոնց միշտ ժպտում եմ՝ նրա քաղցր ձայնը լսելիս։ Մի պահ զգացի, թե ինչքա՜ն եմ կարոտել տունս, մայրիկիս։ Սկսեցի ժամերը հաշվել, որ ավարտվի հերթապահությունս, ու կարողանամ զանգել նրան։ Բայց չէ՞ որ գիշեր էր։ Ոչինչ, զինվոր֊մայրերը չեն քնում։ Նրանք իրենց որդիների զանգին են սպասում անընդհատ։ Բոլոր մայրերն են այդպիսին, բոլորը»…