Ժպտասեր արևը շռայլորեն ջերմություն էր փոխանցում, լուսինը զարդարում էր գիշերային թագավորության անթերի խավարը, անձրևն իր շաղակրատող կաթիլներով հանդարտ քայլում էր մեզ հետ, քամին թափահարում էր մեր հույզերն ու գլխապտույտ պարի հրավիրում, օդը շնչելու հնարավորություն էր տալիս, մարդիկ էլ անթիվ  իրարամերժ, փոխադարձ ու անփոխադարձ զգացմունքներ ունեին։ Կյանք կար մի ժամանակ։

Կյանքը հիմա հավատարմորեն շարունակում է իր անկանգ ընթացքը  ժամանակի մեջ, ապրում է, զգում է, գործում է, իսկ մենք․․․ Մենք հանկարծակի դուրս մնացինք նրա սահմաններից ու մինչ օրս փորձ ենք անում վերականգնել մեր տեղը, բայց չի ստացվում։ Կռիվը կյանքից ուժեղ գտնվեց։

2020-ի սեպտեմբերի 27․ հերթական աշունը անդարձ ու եսասիրաբար կիսում է շունչը ամենաանհավասար մասերի։ Ու մի պահ ուզում ես փակել իրականության արյունոտ աչքերը, կողպված մնալ քո իսկ ստեղծած միանձնյա կառավարվող աշխարհում, փակել նրա ճերմակ պատուհանները, որ ուրիշի աղտոտված գոյության որևէ մասնիկ ներս չթափանցի, որ անցանկալի ճշմարտության ձայնը լսելի չլինի քեզ համար, որ չնայես այն աչքերին, որոնք դեռ ԿՅԱՆՔ պիտի տեսնեին, բայց չտեսան։ Մեղքի զգացում, անբացատրելի զգացում կա, որ ուրվականի պես հետապնդում է անընդհատ։

«Գիտե՞ս, որ Արցախում կռիվ է սկսել։ Քեզ զանգե՞լ է, որտե՞ ղ են հիմա, ինչպե՞ս են։ Ասում են՝ այս անգամ վիճակը շատ լուրջ է։ Արդեն զորահավաք են հայտարարել։ Տանում են, բոլորին տանում են։ Ի՞նչ է լինելու»։

Մղձավանջի հիմնական մասը 44 օր է տևում, բայց միևույնն է, այն չի ավարտվում։  «Մի քանի ամսից պիտի ավարտեր ծառայությունը։ Խոստացել էր, որ կգա, բայց․․. Ընկերոջ կյանքը փրկելիս զոհվեց։ Որոշել էին, որ ծառայությունից հետո ամուսնանան։ Ինչպե՞ս պիտի ապրենք առանց մեր միակի։ Ոչ ոք չի կարող փոխարինել նրան։ Զինադադարից ընդամենը մի քանի ժամ առաջ զոհվեց։ Շատ պլաններ ուներ ծառայությունից հետո։ Շատ էր սիրում երգել։ Ուզում էր արտերկրում սովորել։ Արվեստով էր ապրում»։

Տարավ, տարավ առանց սպասելու, առանց հարցնելու, առանց հրաժեշտի, ուղղակի տարավ։ Մի վերջին անգամ չլսեցինք նրանց ձայնը, չգրկեցինք ամուր, չտեսանք իրար։ Մենք կյանքի դեմ ԱՆԿՅԱՆՔ մնացինք։

Աննպատակ թափառող ենք դարձել։ Թափառում ենք անգին հիշողությունների անվերջ շղթայում, թափառում ենք բազում հարցերի անպատասխան խավարում, ուզում ենք ելք գտնել անլուծելի գաղտնիքների անվերջ թվացող լաբիրինթոսից, խեղդվում ենք անշունչ նկարներից մեզ նայող ամենաանկեղծ հայացքից, կծկվում ենք ամեն վայրկյան հոգին կրծող ուժգին ցավից, գոռում ենք դառն արցունքների կույտի միջից, ջանք ենք թափում վերջին անգամ գոյատևելու հնար գտնել,  փախչում ենք մեզ պատած անխուսափելի իրականությունից։

Մեզ շատ բան չմնաց՝ կորցրած հայրենիք, ոտնակոխ արած հպարտություն, զոհեր, գերիներ, անհայտ կորածներ, վիրավորներ, բազում եռաբլուրներ, ցավ ու տառապանք, անասելի կարոտ ու անչափելի ափսոսանք։

Ինչո՞վ, ինչպե՞ս կամ ինչու՞ է պետք ապրել։ ԱՊՐԵԼ է պետք, որովհետև նրանք մեզ թողեցին ամենաթանկը՝ ԿՅԱՆՔԸ՝ նախընտրելով երկինք բարձրանալ հանուն մեզ։  Իմաստավորված ու արժանի կյանքով է պետք ապրել՝ նրանց հիշատակը հավերժ մեր սրտում պահելով։  Ապրել է պետք, որովհետև մեր կողքին հիմա ապրում են հերոսները՝ հենց մեր աչքերին նայելով։

Անշուշտ, ավելի հեշտ է ինչ-որ բառեր շարել կողք կողքի, քան իրականում գործել, բայց հաճախ անելիքների իրականացումը հենց մեր մտքերից, պատկերացումներից, ցանկություններից ու խոսքերից է սկսում։ Ցավն ու կարոտը  անգործությամբ, անվերջ լացով կամ անտարբերությամբ հնարավոր չէ ծածկել, դա ոչինչ չի վերադարձնելու, ընդհակառակը վերջնականապես խլելու է այն, ինչ դեռ մնացել է։ Դժվար է վերականգնվելը, կրկին արևով ժպտալը, լուսնով ու աստղերով հիանալը, անձրևով ու քամով խելագարվելը, զգալու ունակությունը վերադարձնելը, մեր անդեմ էության ու գոյության համար իմաստ ու արդարացում գտնելը, բայց նաև ծանր է գորշ դատարկության պատերը ողջ ուժով անվերջ ճանկռելը, ամենօրյա ռեժիմով մեր ուղեղը անպատասխան հարցերով լցնելը, մռայլությամբ պատած անդունդի խորքում այդքան ցանկալի հանգստություն փնտրելը։

Սիրտն այժմ ոչ թե ժպտում, այլ ակնդետ զննում է, հոգին ոչ թե զգում, այլ  անշունչ քարանում է, հայացքը ոչ թե ցույց է տալիս, այլ հնարավորինս թաքցնում է, աչքերը ոչ թե խոսում, այլ խորհրդավոր լռում են։

Մահը կյանքի հոմանիշն է դարձել, կորցնելը՝ հանդուրժելի օրինաչափություն։ Տեսնես մենք երբևէ կհասկանա՞նք  կյանքի՝ երբեմն անհամաչափ գործողությունների ու արարքների հաջորդականության, նրա մատուցած անակնկալների իրական իմաստը։

ժպտասեր արևը շռայլորեն ջերմություն է փոխանցում, լուսինը զարդարում է գիշերային թագավորության անթերի խավարը, անձրևն իր շաղակրատող կաթիլներով հանդարտ քայլում է մեզ հետ, քամին թափահարում է մեր հույզերն ու գլխապտույտ պարի հրավիրում, օդը շնչելու հնարավորություն է տալիս, մարդիկ էլ անթիվ  իրարամերժ, փոխադարձ ու անփոխադարձ զգացմունքներ ունեն։ Կյանք կա հենց հիմա։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ դպրոցներում առավելությունը կտրվի գնահատականին, այլ ոչ գիտելիքին։

Քանի դեռ առանձնահատկություններ ունեցող երեխաներին կառանձնացնենք բոլորից ու կմտածենք, որ մենք իրենցից ինչ-որ բանով առավել ենք։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ ուսանողները համալսարան կգան` «ինձ մենակ դիպլոմն ա պետք, ուրիշ ոչ մի բան» արտահայտությամբ, ու 4-5 տարի հետո, դիպլոմը ձեռքներին կբողոքեն, որ էս երկրում իրենց համար ոչ մի գործ չկա։ Ու քանի դեռ դիպլոմը, աղջիկների համար ուղղակի օժիտի ոսկե քարտ կլինի։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ նույն համալսարանում լավ սովորող ուսանողը միայն վարձի պատճառով  կիսատ կթողնի ուսումը, իրեն կհեռացնեն համալսարանից, իսկ իր տեղում կսովորի մեկը, ով անգամ իր մասնագիտության անունը ճիշտ գրել  չի կարողանա։

Մենք հզոր երկիր չենք դառնա, քանի դեռ ընտրություններին կմասնակցենք` «ա, դե մեկ ա, ում էլ ընտրեմ` նույն բանն ա լինելու» սկզբունքով, իսկ հետո կբողոքի, որ ոչինչ չի փոխվել մեր երկրում, ու կմտածի արտագաղթելու մասին։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ կամավորությամբ զբաղվելը հասարակության շրջանում կասոցացվի «ձրի պախատ» լինելու հետ։

Մենք հզոր պետություն չենք դառնա, քանի դեռ խտրականություն կդնենք գյուղացու ու քաղաքացու միջև, ամեն բան կուղղենք քաղաքներին, կհզորացնենք, կզարգացնենք, իսկ շատ մեծ ներուժ ունեցող գյուղերին, ու գյուղում ապրողներին կանտեսենք։

Մենք հզոր պետություն չենք դառնա, քանի դեռ որոշների մոտ հայրենասիրությունը կսկսվի ու կավարտվի ճոխ սեղանի շուրջ հայրենիքի կենացը խմելով։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ կխոսենք բնությունը չաղտոտելուց ու միջավայրը մաքուր պահելուց, բայց խնջույքից հետո էդ բնությունը աղտոտված կթողնենք ու կհեռանանք։

Մենք հզոր չենք դառնա, քանի դեռ չենք աջակցի գիտակներին, արտերկրում մեծ դժվարությամբ կրթություն ստացած ու հայրենիք վերադարձած երիտասարդին, իրեն աշխատելու հնարավորություն չենք տա, կանտեսենք, իսկ նույն այդ երիտասարդին արտերկրում ձեռքից ձեռք կփախցնեն, ու կապահովեն ամենալավ  աշխատանքով։

Ու վերջում. մենք հզոր պետություն կդառնանք այն ժամանակ, երբ փոխվենք, փոխենք մեզ շրջապատող աշխարհը, մարդկանց, կարծիքներն ու մտածելակերպը։

Անգլերենի, ռուսերենի գերազանց իմացությամբ։ Այլ ազգի մոտ ամոթով չմնալը, ուսուցչի համար ժամ ապահովելը, հարևանի երեխայից զարգացած լինելը տրվում է՝  աշխատավարձի փոխարեն։

Հայոց լեզվի իմացությունը պարտադիր չէ, քանի որ ռոբոտների աշխատանքը, այլ ազգի քմահաճույքների կատարումն է։ Աշխատանքը օտար լեզուներ սովորելն է, որի արդյունքում, կմոռանաք գրական հայերենը։ Պարտադրվում եք սեփական երկրում (երկրից դուրս) կիրառել ոչ հարազատ լեզուն, այսպիսով,  խոսքը մարդկանց հասանելի դարձնել։ Շնորհակալությունը՝ դարձել է thanks, այոն՝ да, բարև-ին փոխարինում է привет-ը, բառերը շարունակելի են։

Այսքան հարազատ երկրում, այսչափ օտար բառերը, մղում են սեփական երկրի՝ կործանման,  օտար ազգի՝ զարգացման։ Հայերեն լեզվին գերազանց տիրապետումը հայրենի հողում երկրորդական է դարձել։

Օտարացել ենք բառերից, և  բառերը սկսել են ծիծաղելի թվալ։ Արժեքավոր բառերը մոռացության են մատնվել, մի շարք բառեր օգտագործվում են ձևանմուշ։ Գեղեցիկ խոսելը մեր ժամանակներում այժմեական չէ։ Փաղաքշական բառերի շարքում ավելացվել են կենդանական անուններ։ Գործածում ենք թուրքերեն, պարսկերեն, արաբերեն բառեր՝ ղզիկ, ազիզ, բոյ, մեյդան, և կարծում ենք` խոսում ենք անմիջական, մինչդեռ արմատախիլ է լինում սեփական լեզուն։ Յուրաքանչյուր հայ պարտավոր է գործածել և հարստացնել հայոց լեզուն։

Մեր լեզուն մեր ինքնության դրոշմն է:

Երբևէ Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացե՞լ եք։ Եվ ի՞նչ եք զգացել առաջին անգամ կարդալիս։

Երբ կարդացի առաջին անգամ, չզգացի այն խորն ու արմատացած ցավերը ամեն մի տողում, որ գոյություն ունեին։ Ես չէի հասկանում, ինչպես կարելի էր ողբալ մի երկրի համար, եթե միևնույն ժամանակ ասում էին, որ հենց նույն երկրի ժողովուրդը միասնական է, ազնիվ, արի, շատ փորձությունների ու դժվարությունների միջով անցած։

Անցան տարիներ, ու ես ժամանակ առ ժամանակ վերընթերցել եմ «Ողբ»-ը։ Ես հասկացել եմ, որ կան տողեր, որոնք մեր առօրյան նկարագրում են ամենաիսկական ձևով։ Ու չնայած ամենաճիշտ տողերին, որ կան «Ողբ»-ում, որոնք առավել քան արդիական են, այնուամենայնիվ ես չեմ կարող համաձայնվել, որ զինվորականները անարի են կամ զենք ատող։ Ու այս տողերը իր սրտում կժխտի յուրաքանչյուր հայ հիմա՝ պատերազմից հետո։ Մենք անզոր ենք, այո՛, բայց որքան զորեղ են նրանք: Մենք անկարող ենք, այո՛, բայց որքան փորձություններ հաղթահարեցին նրանք։ Նրանք, որ նռնակներ պայթեցրեցին իրենց ձեռքերում, այդքան արիությո՞ւն։ Նրանք, որ ընկերոջը փրկելու համար, իրենք նահատակվեցին, կյանքեր փրկեցին՝ կյանքերի գնով։ Եվ ես, այս ամենը միայն լսել եմ, լսել եմ, որ չեն ունեցել զենքեր, որ շատերը հրաշքով են փրկվել, որ բոլորը գիտակցաբար են ընկել դաշտերում, որ… բայց… եթե…

Պատերազմից հետո այլևս ոչ մեկի դեմքին չկա անկեղծ ժպիտ, իսկ իրավունքը կա՞ ժպտալու։

Մորաքրոջս ամուսինը զոհվեց կռվում… Երկար օրեր անցան, երբ կարողացա խոսել մորաքրոջս հետ, ու ի՞նչ սփոփանքի խոսք կարող էր լինել, որ կարողանար սփոփել նրան։ Չկան նման խոսքեր, որովհետև իր երեքամյա որդին սպասում է հորը, ու ամեն օր մորաքրոջս հարցնում է. «Մամ, բա պապան ե՞րբ ա դիրքերից իջնելու»: Դաժան է…

Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է 19-ամյա համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա հարազատների աչքերին նայելը։ Դաժան է, երբ իմանում ես, որ զոհվել է մյուս համագյուղացիդ, ու դաժան է նրա երեխաների աչքերի մեջ նայելը: Ու թեև այս ամենին,  անչափ հպարտություն կա, որ ճանաչել ես նրանց։ Դաժան է, երբ չես ճանաչում ուսուցչուհուդ որդուն, բայց իմանում ես, որ նա հերոս է  դարձել` իր քաջությունը օրինակ դարձնելով հաջորդ սերունդներին, ու դաժան է ուսուցչուհուդ աչքերին նայելը։

Պատերազմի տասներորդ օրն էր, երբ հեռուստացույցով ընկերուհուս եղբոր անունը հայտնեցին, բայց նրանից ոչ մի լուր չկար։ Ես երբեք չեմ կարող մոռանալ այն պահը, երբ ընկերուհիս ուրախ ձայնով ասաց, որ սուտ է լուրը, ու նա հաստատ կզանգի ու հաստատ կգա… Ու դաժան է այդքանից հետո 4 ամիս անց նրա դին հողին հանձնելը։ Մյուս ընկերուհիս էլ, երբ ուշանում էր եղբոր զանգը, մեռնում ու վերակենդանանում էր, երբ լսվում էր հեռախոսի այդքան սպասված զանգը։

Շատերը չէին մտածում, որ վերջին անգամ են իրենց որդուն համբուրելու, երբ ուղարկում էին բանակ։ Ուղարկո՞ւմ էին, տանո՞ւմ էին, թե կամավոր էին գնում՝ քաջերը։

Մենք պայքարում ենք ողջ կյանքում` ինչ-որ երազանքներ իրականություն դարձնելու համար, ու դաժան է գիտակցել, որ նրանք մեզ համար, իրենց նվիրական երազանքները դաջեցին սառը հողերին։ Դաժան է գիտակցել, որ ոչ ոք, ոչ ոք չի կարողանալու ետ բերել նրանց, դաժան է գիտակցել, որ մենք ոչ ոք ենք տարօրինակ աշխարհում այս։

Այս ամենը, որ 44 օր կրծեց մեր հոգին, ու շարունակում է մաշել մեզ ու մեր սրտերը, գրվելու է դասագրքերում, դառնալու է պատմություն, որը աշակերտներին սովորեցնելու են 2-3 դասաժամում, հետո ծույլերից մի քանիսը չեն հիշելու զոհերի թիվը, ու գրքերից են արտագրելու։ Այն, ինչ կործանեց շատերին, ուղղակի մնալու է գրքերում, ու պատմելու են, կարդալու են միայն, այն, ինչ մենք զգացինք ու մինչ այժմ էլ ոչինչ չի հանում այդ վիճակից…

Մովսես Խորենացու «Ողբ»-ը կարդացել եք անշուշտ: Զգացե՞լ եք ամեն բառի ու հնչյունի ծանրությունը…

Հայրենասիրությունը փոքր աղջկա մտքում, սրտում ու հոգում ծնվեց 12-13 տարեկանում, չէ, ոչ ֆիլմերից էի ոգեշնչվել, ոչ էլ պատմության դասագրքից։

Հայրիկիս ընկերն էր էն մարդը, ում պատերազմում անցկացրած օրերն ու անցած ուղու պատմությունները նստում ու ժամերով լսում էի։

Ամեն պատմության հետ ինչ-որ մի բան էր փոխվում ներսումս, գիտակցումս, աշխարհայացքս, հայրենիքիս հանդեպ սերն էր մեծանում, քիչ-քիչ սկսում էի մտածել մեծանալու ու էդ ուղով գնալու մասին: Չէ, էդ միտքը ամենևին մանկական ցանկություն կամ հետաքրքրասիրություն չէր, այլ հստակ որոշում։

Զինվորական հագուստի հանդեպ առանձնահատուկ սեր ունեի (հիմա ավելի շատ), ու միշտ մտածել եմ, որ էդ հագուստը հենց էնպես ոչ մեկը չի կարող հագնել: Ախր, դա էնքան պարտավորեցնող քայլ է, որ ամենայն պատասխանատվությամբ պիտի մոտենաս։

Դեռահաս աղջկա մտքերը օր օրի սկսում էին ավելի հեռուն տանել, որոշումս քիչ-քիչ նպատակ էր դառնում, ու արդեն 16 տարեկանում, որպես մասնագիտություն հենց էդ ուղղությունն էի պատկերացնում, բայց հասարակությունը, ավանդույթներն ու բարքերը հաղթող դուրս եկան։

Իմ երազանքների ու նպատակների մասին առհասարակ ոչ մեկի հետ չեմ կիսվել, անգամ ծնողներիս, ու էդ դեպքն էլ բացառություն չէր: Գրեթե համոզված էի, որ որոշմանս մասին լսելուց հետո դեմ են լինելու, դե, որովհետև «ծառայությունը աղջկա խելքի բանը չի, աղջիկը պիտի իրան հարմար գործով զբաղվի»։

Անգամ համոզելն ու ամիսներով լաց լինելը էդպես էլ չօգնեցին, որ հասնեմ նպատակիս։

Բոլորն էին դեմ, բոլորը, բացի ինձնից: Ու չնայած դրան, մինչև ավարտական դասարանս, հույսս չէի կտրում, ամեն անգամ փնտրում ու գտնում էի ռազմական ինստիտուտ ընդունվելու հայտը, պահանջվող փաստաթղթերը, հանձնվող քննություններն ու էդպես ինձ հույս էի տալիս, որ մի օր կգա, ու ես էլ էնտեղի սովորողներից մեկը կդառնամ: Էդպես երազելով անցնում էին դպրոցիս վերջին տարվա ամիսները, բայց հույսիս վերջին թելն էլ կտրվեց, երբ սկսվեց Ապրիլյան պատերազմը: Էդ օրերից հետո մեր տանը վերջնական փակվեց իմ ռազմական ուղով գնալու խոսակցությունը, մտքերն ու ամեն-ամեն ինչ։

Երազանքս, տարիների ընթացքում հավաքած զինվորական հագուստի հետ փաթաթեցի ու դրեցի դարակում: Ամեն անգամ դարակս բացելուց էդ անկյունին եմ նայում, մի քիչ վերհիշում, լացում, թեթևանում ու նորից փակում։

Տարիներ հետո, երբ սկսեցի լրագրությամբ զբաղվել, նյութերիս մեծամասնությունը հենց ռազմականում սովորող ու աշխատող աղջիկների մասին գրեցի, հիմա էլ շարունակում եմ իրենց հաջողված պատմությունները տարածել ու հասարակության մի ստվար զանգվածին հասցնել, որ իրենց կարծրացած մտածելակերպը լիքը մարդկանց երազանքներն այլևս չկոտրի։

Ինձ համար հայրենասիրությունը, հայրենիքի հանդեպ սերն ու նվիրավածությունը երբեք պաթոս չի եղել: Հայրենիքը մեր սիրո կարիքն ունի, ու ես իրեն բաժին հասնող սերը անպայման տալու եմ։