Փախստակա՞ն, օտարակա՞ն, բռնագաղթվա՞ծ… մեկը մեզանից

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի, արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի,
արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

Ընդամենը տասնհինգ րոպեում

«Հիմա ինչ անեմ,- մտածում էի ես,- տեղն է քեզ, քեզ ո՞վ ասաց, որ մենակ զբոսանքի գնաս, որ հետո էլ կորես: Լավ, այս տան դուռը ծեծեմ, ճամփան հարցնեմ»:

Ես հրեցի ժանգոտ դարպասը, որը ճռռալով բացվեց ու ինձ ներս թողեց: Բակում՝ ծիրանենու տակ, խաղում էին հինգ-վեց տարեկան երկու երեխա: Տան մոտ կանգնած աղջիկը մտավ ներս ու դուրս եկավ մի կնոջ կետ: Ես նրան բացատրեցի, որ մոլորվել եմ ու հարցրեցի, թե կարելի է արդյոք իրենց մոտից զանգահարել:

-Դու ներս արի, ես գնամ՝ հարևանի տնից զանգեմ. մենք հեռախոս չունենք:

Ես մտա տուն, որը, ճիշտն ասած, դժվար էր այդպես կոչելը: Այնտեղ շատ մութ էր, միայն մի փոքրիկ պատուհան կար: Սենյակում, բացի սեղանից ու մի քանի աթոռից, դրված էր նաև պահարանի նման ինչ-որ բան և մի մահճակալ, որի վրա պառկած էր ինչ-որ մեկը: Սենյակը ինձ վրա ճնշող տպավորություն թողեց, ու ես շտապեցի դուրս գալ այնտեղից:

-Արի գնանք՝ քեզ մեր այգին ցույց տամ,- ասաց դրսում կանգնած աղջիկը:

«Այգի» կոչվածը մի քանի ծառ էր ու մի մարգ, որի մեջ ինչ ասես աճում էր:

-Ես մի ծաղիկ եմ ցանել այստեղ,- ասաց իմ ուղեկցորդը,- բայց մամայիս չասես, թե չէ՝ կբարկանա: Ասում է՝ դատարկ բաներով մի զբաղվիր, բայց ծաղիկները դատարկ բան չեն, ծաղիկները սիրուն են:

-Անունդ ի՞նչ է,- հարցրեցի ես:

-Անի:

-Քանի՞ տարեկան ես:

-Տասը, բայց դպրոց չեմ գնում,- արագ ավելացրեց նա՝ կանխելով հաջորդ հարցը:

-Ինչո՞ւ:

-Մամային եմ օգնում, նա փող է հավաքում, ես էլ Սուրիկին ու Արմենին եմ նայում, պապայիս եմ խնամում, գործ անում: Համ էլ դպրոցի համար փող է պետք:

-Իսկ հայրիկդ ո՞ւր է,- հարցրեցի ես:

-Տանն է: Անկողնում պառկած մարդուն չտեսա՞ր: Երեք տարի է՝ պապայիս ոտքերը ցավում են, չի կարողանում քայլել,- հանգիստ ձայնով պատասխանեց ինձ:

-Դուք որտեղի՞ց եք,- հարցրեցի ես:

-Փախստական ենք: Մաման պատմում է, որ այնտեղ շատ լավ էր, ես չեմ հիշում, ես այստեղ եմ ծնվել: Որ մեծանամ, գնալու եմ Ամերիկա: Այստեղ լավ չի: Մաման ասում է, որ երբ եկանք, բոլորը մեզ ատեցին: Ժլատ մարդիկ են, ափսոսում են իրենց ունեցածից մի քիչ ուրիշին տան: Ինձ էլ դուրսը երեխաները ծաղրում են, ասում են, որ փախստականները եկել են իրենց վնասելու համար: Ոչինչ, թող այս ծաղիկներն աճեն, բոլորը կսկսեն ինձ նախանձել. շատ սիրուն ծաղիկներ են լինելու, բայց ոչ մեկի չեմ տա, փող էլ տան, չեմ տա: Սա սովորական ծաղիկ չէ, իմ ընկերն է: Բա ընկերներին ծախո՞ւմ են:

Ես չգիտեմ՝ աճե՞ց նրա ծաղիկը, թե՞ ոչ, կամ հիմա նա որտեղ է, բայց մի բան հաստատ է. այդ տասնամյա աղջնակը տասնհինգ րոպեում ավելի կարևոր բաներ սովորեցրեց, քան գիտեի այսքան ժամանակ:

Լուսինե Հակոբյան, 13 տարեկան, 2004 թ.

***

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի, արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի,
արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

Թթենին

Այդ փողոցում բոլոր տների առջև թթենիներ կան՝ բացի, ա՛յ, այն տնից: Այս տանը թթենին փողոցում չէ, տան բակում է ու շատ փոքր է: Վերջերս է տնկել Վարսիկ տատը՝ մեր հարևանը: Թթենին դիմացկուն ծառ է, աճում է նույնիսկ փողոցի փոշիների մեջ, իսկ ա՛յ նուրբ ու կամակոր ծիրանենին ու դեղձենին տան այգու պարարտ հողում, լիակատար մաքրության մեջ հազիվ են աճում ու փնթփնթալով գոյատևում: Վարսիկ տատը կտրեց իր այգու դեղձենիները ու թթենու փոքրիկ տնկին տեղավորեց այգում: Բոլորն էլ գիտեն, որ թթենին երեխաներինն է, դե, բնական է, ո՞ր մեծը գլուխ կդնի թթենու բարձր ճյուղերի ու մանր հատիկների հետ: Մենք ենք ծառը թափ տալիս ու հենց ծառի տակ էլ նստած՝ ուտում, տատիկներին էլ ենք բաժին հանում. չէ՞ որ նրանք են ծառը տնկել:

Հունիսի վերջն էր: Գիշերվա կեսին քնից արթնացա բաց պատուհանիս չխչխկոցից. ահավոր քամի էր:

-Ո՞վ է տեսել՝ ամռանն այսպիսի քամի բարձրանա,- փնթփնթացի ես ու մոտեցա պատուհանին, որ փակեմ: Աչքս ընկավ Վարսիկ տատի այգուն: Ինչ-որ մի բան էր այնտեղ շարժվում: Վարսիկ տատն էր: Նա մի ծանր կոճղ էր գլորում դեպի դարպասը: Առավոտյան գնացի նրա տուն: Կոճղը ընկած էր դարպասի կողքին: Մտա հյուրասրահ: Սենյակի կենտրոնում դրված էր Վարսիկ տատի փախստական որդու նկարը: Նրա որդին հեռացել էր հայրենիքից, որովհետև աշխատանք չուներ ու ապրել չէր կարողանում: Օտար ափերում ամուսնացել էր, երեխաներ ունեցել: Վարսիկ տատը իր թոռներին երբեք չէր տեսել: Հեռու-հեռուներից էին նրան այդ նկարն ուղարկել:

-Բարև՛, Վարսիկ տատ, տատս քեզ թեյ խմելու է կանչում,- ասացի ես:

-Հա՞, բալա ջան, սպասիր: Նամակ եմ գրում տղայիս, վերջացնեմ՝ միասին գնանք: Մեկ էլ տեսար՝ նամակը տեղ հասավ:

Նա հազարերորդ նամակն էր գրում ու ինչ-որ կերպ ուղարկում, բայց երևի ոչ մեկն էլ տեղ չէր հասնում:

-Բալես, դու գիլաս քաղիր, իմ մեջքը ցավում է,- ասաց ինձ:

-Բա մեջքդ ինչի՞ է ցավում,- հարցրի ես՝ գիլասները պոկելով:

-Գիշերը քամին դարպասը բացել էր: Վեր կացա, որ փակեմ, պարզվեց, որ կողպեքն է ջարդվել, կոճղը դեմ տվեցի, որ փակվի: Չէ, գողից չեմ վախենում, էդ ի՞նչ պիտի գողանան որ, ուղղակի թոռներիս թթենու տնկին հենց էս դարպասի առջև է, միջանցիկ քամուց կարող էր արմատահան լինել: Հենց քամին սկսվեց, տեղիցս վեր թռա:

Վարսիկ տատի մտքում միայն իր թոռներն ու իր տղան են: Նա թթենին այգում էր տնկել, որ չփոշոտվի, ու երբ իր թոռները գան, ուտեն: Թթենու փոքրիկ տնկին կմեծանա, հսկա բնով ծառ կդառնա ու այգու կեսը կզբաղեցնի, բայց մի՞թե նրա թոռները երբևէ կկարողանան վերադառնալ հայրենիք: Կուտե՞ն արդյոք երբևէ իրենց թթենու պտուղները:

Նանե Սահակյան, 15 տարեկան, 2004 թ.

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի, արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Կարապետյանի,
արված է Բեռլին քաղաքի փախստականների ճամբարներից մեկում

 

Ani Harutyunyan

Ընկերս

Համադասարանցիս էր։ Անունն այդքան էլ կարևոր չէ. ոչինչ չի փոխի։ Հարյուրավոր մարդկանց են կոչել այդ անունով՝ տարբեր աչքերի գույն ունեցող, տարբեր ճակատագիր, տարբեր ապրելու ժամանակ։

Աչքի չէր ընկնում։ Ժպիտն էր հետաքրքիր, չարաճճի։ Բարկանում էին՝ ժպտում էր, գովում էին՝ ժպտում էր, բայց մի տարբերությամբ՝ այտերը կարմրում էին։

Ականջները սովորականից մեծ էին. հաճախ էինք հումորներ անում։ Էլի ժպտում էր՝ աչքերի ջղային փայլով։

Ինչ-որ մի ժամանակ (չեմ հիշում՝ աշո՞ւն էր, թե՞ ոչ) կողքիս էր նստում։ Չէի թողնում, որ արտագրի։ Նյարդայնանում էի։ Անընդհատ շունչս կտրվում էր, երբ գլխավերևումս կանգնած փորձում էր ինչ-որ բան տեսնել։

Բավականին լուռ էր՝ համեմատած մնացած երեխաների, բայց շարժուն էր։

Մի անգամ վազում էր թղթե ինքնաթիռի հետևից ու ընկավ, ծիծաղեցինք ես ու ընկերուհիս, անցանք։ Երևի նեղվեց. ժպտաց՝ դեմքի ջղաձգումներով։

Համեստ էր հագնվում, բայց կոկիկ ու միշտ արդուկված։ Մի սովորական օր՝ ո՛չ ծնունդն էր, ո՛չ մայիսի մեկը, սպիտակ վերնաշապիկ էր հագին ու սև տաբատ։ Ուսուցչուհին դասարանից դուրս հանեց։ Ո՛չ, հագուստը չէր պատճառը. չափից շատ էր խոսում ու ծիծաղում։ Հազվադեպ էին նման դեպքերը։

Տարբեր ժամանակներից պատմեցի կարճ, բայց այս ընթացքում անցել էր ինը տարի։ Իմացանք, որ դպրոցից դուրս է գալու, գնա արտասահման՝ ծնողների մոտ։ Բան չկա, ոչ մի արտասովոր բան։ Առաջինը չէր դուրս եկողներից։

Հրաժեշտը սովորական էր։ Ի՞նչ կարիք կար երկար արտասվելու. չի մնա, կգա, մեզ էլ չի մոռանա։

Չէինք հասցրել տարվա չորս եղանակների միջով մի ամբողջական պտույտ կատարել, երբ եկավ։ Չէ, ինքը չէ, լուրը։ Սև…

Ընկե՛րս, ուզում եմ հիմա կողքիս լինես, նստես, բոլոր տետրերս բացեմ, թաքուն ձեռքով հրեմ քո կողմը, որ արտագրես։

Ուզում եմ նորից ընկնես, ու ես նորից ծիծաղեմ, բայց քեզ օգնելով ու հագուստդ թափ տալով։

Ուզում եմ նորից սպիտակ վերնաշապիկ հագնես, ու մայրդ էլ, ու հայրդ էլ…

arman arshak

Սփիներներն ու մենք

Հոդվածիս վերնագիրն արդեն ամեն ինչ ասում է: Այո, այո, ես խոսելու եմ արդեն շա՜տ լայն տարածում ու ճանաչում վայելող սփիներներից, խոսելու եմ մեր առօրյայի մասը կազմող երևույթներից։

Գրեթե մեկ տարի առաջ բոլորը խոսում էին պոկեմոններից, տարված էին այդ խաղով։ Երիտասարդների հետ խոսելիս միշտ թեմա կլիներ պոկեմոններից խոսելու: Բոլորն ունեին իրենց հեռախոսների մեջ այդ խաղը, սակայն եկավ մի պահ, որ հոգնեցին այստեղ-այնտեղ պոկեմոն որսալուց, և խաղը մոռացվեց։ Այսօր չես գտնի մեկին, ով խոսի պոկեմոններից: Ինձ թվում է՝ անգամ խաղացող չկա։

Պոկեմոնների կորստին ի պատասխան, չուշացավ հնդկական սերիալների աղմուկը: Ազգովի քննարկում էին, բոլոր կայքերը խոսում էին, անգամ մեր թղթակիցներից մի քանիսն էին գրում դրանց մասին, բայց այսօր կարծես սովորական է դարձել, թվում է, թե արդեն հարմարվել ենք։

Հնդկական սերիալներին հետևեց նախընտրական աժիոտաժը։ Եվ ինչպես ես գրել էի իմ «Նախընտրական Հայաստան» հոդվածում. «Տեսնես, երբ ավարտվեն ընտրությունները, ավարտվեն հետընտրական քննարկումները, հայաստանցու առօրյան էլ ի՞նչը կլցնի»։ Հետընտրական Հայաստանում հայերի մեծ մասի առօրյան լցվեց եվրատեսիլյան քննարկումներով։ Դե հա, մենք այդ երաժշտական տոնին լուրջ կարևորություն ենք տալիս։

Իսկ այժմ հստակ կարող եմ ասել, որ հայաստանցու առօրյան սփիներներն են լցրել: Եթե մենք չենք օգտագործում դրանից, ապա վստահ եմ, օրվա ընթացքում փողոցում կտեսնենք շատերին, ովքեր կենտրոնացած պտտեցնում են:

Շատ մարդիկ պնդում են, որ սփիներները հանգստացնում են մարդկանց նյարդերը, սակայն նրանք, ովքեր դեմ են դրան, ասում են, որ այդ խաղալիքը ունենում է հակառակ ազդեցություն:

Սփիներների մասին կարդալիս իմացա, որ լայն տարածում են գտել նաև ԱՄՆ-ում: 2017 թվականին Ամերիկայում սպիներների նկատմամբ հետաքրքրության աճը հասցրեց նրան, որ շատ երեխաներ և անչափահասներ սկսեցին դրանք օգտագործել նաև դպրոցներում: Դպրոցներից հայտնում էին, որ երեխաներն անգամ վաճառում և փոխանակում են դրանք: Boston Globe-ին տված հարցազրույցում Նյու Հեմփշիր նահանգի 6-րդ դասարանի ուսուցիչը պատմել է, որ երբ արձակուրդներից նոր էին վերադարձել, ընդամենը մի քանի երեխաներ ունեին սպիներ, հետո դրանք հայտնվեցին ևս մի քանիսի մոտ, որից հետո դրանք նորաձև դարձան:

Փաստորեն ողջ աշխարհում է տարածում գտել:

Դե ինչ, տեսնենք սփիներները երբ կարտագաղթեն Հայաստանից, և այս անգամ ինչ նոր մոլուցք է փոխարինելու գալու:

զառա

«Իմ իրավունքները եւ ինչպես են դրանք պաշտպանվում» թեմայով էսսեների մրցույթի հաղթողներ

Առաջին մրցանակ

Հայկի հետ սովորում էի նույն դպրոցում: Նա շատ ընդունակ և խելացի տղա էր, փայլում էր մաթեմատիկական գիտելիքներով, բազմիցս մասնակցել է «Կենգուրու» մրցույթին և գրանցել փայլուն արդյունքներ: Հայկի ընտանիքը բազմանդամ է, և քանի որ մենք գիտենք մեր երկրի սոցիալական վիճակը, ինչպես նաև՝ պետության աջակցության չափը սոցիալապես անապահով և բազմանդամ ընտանիքներին, ուստի բնական է, որ նրանց սոցիալական պայմանները չէին բավարարում կենցաղային ծախսերը հոգալու համար: Եվ մի օր էլ Հայկը սկսեց չհաճախել դպրոց: Հետաքրքրվեցինք և իմացանք, որ նրա դպրոց չհաճախելու պատճառն այն էր, որ Հայկը որոշել էր աշխատել իր հայրիկի հետ՝ հոր վզին դրված ծանր բեռը ինչ-որ չափով թեթևացնելու համար: Դպրոցի տնօրինությունը փորձեց խոսել Հայկի և նրա ծնողների հետ, սակայն դա չազդեց նրա որոշման վրա: Հայկի մայրիկը պնդում էր, որ իրենք շատ են խոսել նրա հետ, սակայն որոշման վրա ոչ մի ազդեցություն չեն կարողացել ունենալ: Եվ այսպես, այս պատմությանը շարունակություն չտրվեց, ինչը մեծագույն սխալ էր:

Ըստ իս՝ Հայկը գտնվում էր դեռահասության շրջանում, և ինչպես բոլորին է հայտնի, այդ շրջանում երեխաները՝ հատկապես տղաները, ծանր հոգեբանական փուլ են անցնում: Հայկի մոտ դա ավելի խորացված էր: Նրա հետ պետք է աշխատեր մասնագետների մի մեծ խումբ՝ դպրոցի ղեկավարության գլխավորությամբ, և Հայկը պետք է շարունակեր իր ուսումը: Ես վստահ եմ, որ նա փայլուն ապագա կունենար, ուղղակի պետք էր հաղթահարել այդ շրջանը:

Սա երեխայի իրավունքի խախտում է ոչ միայն օրենքի սահմաններում, այլև բարոյական տեսանկյունից: Ես վստահ եմ, որ նմանատիպ իրավիճակներ մեր շրջապատում շատ-շատ են լինում, ու երեխաները այդպիսի քայլի դիմում են ոչ նրա համար, որ ենթարկվում են ծնողների կողմից բռնության (տեղեկացված եմ, որ Հայկը չի ենթարկվել իր ծնողների կողմից ոչ մի տեսակի բռնության և հարկադրված չի եղել աշխատելու), այլ տեսնելով իրենց սոցիալական վիճակը՝ փորձում են օգնել իրենց ծնողներին՝ փոխելու իրենց կյանքը:

Չեմ ուզում անդրադառնալ մեր երկրի վիճակին և նորից փնովել այն, բայց հարկադրված եմ նշել, որ եթե երեխան ինչ-որ չափով սոցիալապես ապահովված զգա իրեն, չի թողնի իր ուսումը, ներքին հոգեկան ապրումներ չի ունենա և կտրամադրվի իր ուսմանն ու նպատակների իրականացմանը:

Զարուհի Գևորգյան
17տ., Լճափի միջն. դպրոց, Գեղարքունիքի մարզ 

arxiv

Ծառը

Դասերս վերջացնելուց հետո իջա բակ: Կանչեցի ընկերներիս: Կանգնել էինք, չգիտեինք՝ ինչով խաղանք:

-Վարդան, գնդակ բեր:

-Գնդակ չունեմ, թող Խչոն բերի:

-Իմ գնդակը էն օրը չծակվե՞ց:

-Գևորգ, դու գնա:

-Ես որ գնամ՝ էլ հետ չեմ գա:

-Դե, լավ, կորիզ ցանենք, գոնե մի ծառ կաճի:

Գևորգը երկու կորիզ տվեց: Երկուսն էլ տնկեցինք:

-Ամառը մեծ ծառ կդառնա,- ասաց Գևորգը:

-Հա, լավ կլինի,- ասաց Վարդանը,- վրան տանձ կլինի, ես էլ մի րոպեում կուտեմ:

-Չէ որ էդպես է, տանձի ծառ չի լինի, այլ դամբուլի,- ասաց Խաչիկը,- դամբուլ ոչ մեկդ չեք սիրում, մենակ ես կուտեմ:

-Լավ,- ասաց Գևորգը,- կմեծանա, ինչ-որ բանի ծառ կդառնա: Լավ կլիներ՝ ամեն մի ճյուղի վրա մի միրգ աճեր. տանձ, խնձոր, դեղձ, թեկուզ՝ դամբուլ:

Մինչև գիշեր ջրեցինք ու ջրեցինք: Սպասում էինք, թե երբ է դուրս գալու:

Բայց ժամը տասին մեր ծնողները մեզ տուն կանչեցին: Այդպես էլ չիմացանք, թե ինչի ծառ դուրս եկավ:

Գոռ Բաբլոյան, 10տ., 2001թ.

marat sirunyan

Քարերի ծառի տերը

Իրիկնամուտին հեծանիվով շրջում էի Վանաշեն գյուղում։ Անցնում էի գլխավոր ճանապարհով, մեկ էլ տեսնեմ՝ քիչ հեռվում, ճանապարհի կողքին, մի փոքր երեխա, ձեռքին իրեն համապատասխան չափսի՝ փոքրիկ բահ, ինչ-որ բանի վրա է տանջվում։ Մոտեցա․

-Բարի իրիկուն, էս ի՞նչ ես անում։
Մի պահ զարմացած նայեց դեմքիս՝ անծանոթ էր, հետո նորից իր գործին անցնելով պատասխանեց․
-Փշերն եմ հանում, բարև։
-Օգնե՞մ։
-ՉԷ՜։
-Լավ․․․
Մի փոքր առաջ շարժվեցի, մեկ էլ․
-Լա՜վ, օգնի․․․

Ծիծաղեցինք, հետ գնացի, վերցրի բահը․
-Էս ի՜նչ էլ մեծ ա։
-Հա բա․ իմ բահն ա։
-Անունդ ի՞նչ ա, քանի՞ տարեկան ես։
-Անունս Սիսակ ա, վեց տարեկան եմ։
-Բա ասում ես՝ ինչի՞ ես էս փշերը հանում,- խոսքիս տեր կանգնելով շարունակեցի նրա գործը։
-Բա ի՞նչ անեմ, ծակում ա։
-Քե՞զ։
-Ինձ էլ, հեծանիվիս էլ,- ջղայնացավ,- ակը ծակել էր։
-Փաստորեն մուռդ ես հանում, հա՞,- սկսեցի ծիծաղել։
-Դե հա, համ էլ հանեմ, որ հեծանիվս սարքեմ, ստեղով անցնեմ, էլի չծակվի ակը։
-Հա՜, ես էլ հանեմ, որ իմ հեծանիվի ակն էլ չծակի, հա՜։
-Հա բա։
-Բա մութն ընկնում ա, է, ինչի՞ ցերեկով չես անում։
-Ցերեկը շոգ ա, համ էլ մեր տունը մոտիկ ա։
-Բա դու ձեր տա՞նն էլ էս գործ անում։
-Հա։
-Ի՞նչ գործ։ Էս բահո՞վ։
-Հա՜, բահով խո՜րը փոս եմ փորել։
-Ինչի՞ համար։
-Սիրուն քարեր էի հավաքել, փոսը փորեցի, դրանք մեջը դրեցի ու թաղեցի։
-Թաղեցի՞ր, էդ ինչի՞։
-Ի, որ աճի, սիրուն քարերի ծառ ունենամ։
Էնպես լուրջ-լուրջ, հույսով ու սպասումով պատմեց՝ ժպտացի․․․
-Հը՞, էսքանը հերիք ա՞,- մի քանի փուշ հանելուց հետո հարցրի ես։
-Հա՜, ես էլ եմ հանել, էլ չի ծակի։
-Ապրես, ուժեղ տղա։
-Բա ես կառատե եմ պարապում, կանաչ գոտի եմ։ Լավ, գնամ դաշտ։
-Ի՞նչ կա դաշտում էս ժամին։
-Մերոնք էնտեղ քաղհան են անում։
-Հա՜, գնում ես օգնե՞ս։
-Դե՜ հա, ուղղակի չեմ կարում քաղհան անել․․․

-Դե, չմոռանաս, որ քարերի ծառն աճի, ինձ անպայման կկանչես՝ տեսնեմ:

Սպասվում է կարկտախառն անձրև

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Արդեն ժամը յոթն անց կես էր, ու երեք ժամ անդադար պարապելուց հետո ընկեր Հայրյումյանին փորձում էինք համոզել մեզ տուն թողնել: Բայց ամեն ինչ ապարդյուն էր: Ու չհամոզելով՝ մնում էր հավաքվել, սթափվել ու շարունակել պարապելը:

-Մինչև ժամը ութն անց կես կհասցնենք 15 հատ էլ գրել:

-15 հա՞տ:

-Հա, պիտի ամեն ինչ անենք, որ Նարեկը հանգիստ գնա քննության:

-Ախր, արդեն էլ չենք կարողանում շարունակել,- հազիվ լսվեց Լյուբայի հոգնած ձայնը:

-Չէ, գրենք, որ իմ խիղճն էլ հանգիստ լինի:

-Լավ, դե երեխեք, մի հատ թարմանանք ու շուտ-շուտ դա էլ վերջացնենք:

Լյուբան ու Նարեկը ինձ հետ մաթեմ են պարապում: Իսկ ընկեր Հայրումյանը մեր ուսուցիչն է, որին շատ երախտապարտ ենք մեր մաթեմի գիտելիքների համար: 15 վարժություն էլ պիտի հասցնեինք գրել մեկ ժամում մաթեմատիկայի պարապմունքի ժամանակ:

Դեռ ութը չկար, երբ պայծառ ու արևոտ եղանակին հաջորդեց մռայլը: Հեռուստացույցով հաղորդել էին, որ մոտ երկու-երեք օր անձրևոտ, նույնիսկ կարկտախառն եղանակ է սպասվում: Մենք էլ մտածում էինք, որ «այսօրն» արդեն անցավ, և այլևս ոչ մի անձրև չի գա: Ու այդ կուտակված ամպերից համ ուրախացանք, որ վերջացավ այդ օրվա երկար ժամեր տևած պարապմունքը, համ էլ վախենում էինք ու սարսափում մտածել մարդկանց տանջանքի՝ հողերի ու այգիների մասին: Քանի դեռ հորդառատ անձրևը չէր սկսվել, փորձեցինք հասնել տուն: Ճանապարհին պարզ լսվում էին կարկտակայանների՝ կարկուտը ցրելու փորձերը: Այդ ձայներից սարսափած ու վեր թռնելով՝ մի կերպ արագ քայլերով հասա տուն:

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Երբ հասա տուն, հարևան տատիկի խոսքերին հետևելով՝ ես ու եղբայրս որոշեցինք շենքի պատուհաններից մեկի տակ աղ լցնել: Ճիշտ է՝ չեմ հավատում նման բաների, բայց լսելով տատիկին՝ լցրեցի այնպիսի մի վայրում, որտեղ աղը չէր տրորվի:

Եկանք տուն, մոմերը պատրաստեցինք. սպասում էինք լույսերի անջատվելուն: Այնքան մթից չէինք վախենում, ինչքան ամպերի գոռգոռոցից ու կարկուտից: Այսպես անցավ կես ժամ, բայց դեռ անձրև չէր եկել ու չէր էլ գա: Ավելի ճիշտ՝ եկել էր, բայց դա չի կարելի անձրև համարել, քանի որ դեռ չէր հասցրել անգամ գետինը թրջել:

Դեռ լույսերը չէին տվել, երբ դադարեց ամպերի գոռգոռոցը, և անցավ կարկուտի վտանգը: Երբ պատուհանից նայեցի, արդեն մութ էր, ու երկնքում շողում էին բազմաթիվ աստղեր: Մութ սենյակում ուրախության ճիչով բարձր գոռացի.

-Ուռա՜:

-Ջեմ, քեզ ի՞նչ եղավ:

-Մամ, էլ անձրև չի գա:

-Ինչի՞ց ենթադրեցիր:

-Դեռ անձրև չի եկել, ամպերը հանգստացան, դրսում քամի է՝ էլ չի թողնի անձրև գա, համ էլ՝ երկնքում աստղեր կան:

-Դե, արի մի տեղ նստի, մինչև լույսերը տան:

Ուրախությամբ, բայց ոչ թեթևացած սպասում էի լույսերի միանալուն, որ զանգահարեմ տատիկին ու հարցնեմ՝ արդյոք անձրևը հարևան գյուղերին վնաս տվել է, թե ոչ: Ճիշտ է՝ տատիկը հարևան գյուղերից մեկում է ապրում, բայց այդպիսի իրավիճակում բոլորը մեկը մյուսին զանգահարում ու հարցուփորձ են անում:

Օրս ուրախությամբ ավարտվեց, քանի որ շնորհիվ Արմավիրի մարզում գտնվող կարկտակայանների՝ գյուղս, երևի Արմավիրի մարզի բոլոր գյուղերը նույնպես, փրկվեց կարկուտից:

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Լուսանկարը՝ Ջեմմա Պետրոսյանի

Հաջորդ օրը հեռուստացույցով լսեցի, որ քաղաքում՝ Երևանում է լավ կարկուտ եկել: Միակ դեպքն էր, որ ուրախացա, քանի որ այդ եթերի տվյալներով ոչ մի մարզում կարկուտ չէր տեղացել: Կարկուտը ցրելու ժամանակ մայրս ասում էր՝ էս մի տեղ խփեց, հիմա հասկանում եմ, թե որտեղ է խփել: Երևանում ապրողները թող ինձ եսասեր չհամարեն, որ ուրախանում եմ Երևանում եկած կարկուտի համար: Պարզապես քաղաքում բերրի հողեր, այգիներ չկան, իսկ գյուղում մշակվող բերքից օգտվում են նաև քաղաքացիները:

Ու այսպես, ամեն եղանակային փոփոխության հետ գյուղացին մեծ տանջանք է կրում: Սկզբում ցանիր ու մտածիր՝ արդյոք լա՞վ կաճի, թե՞ չէ, հետո մտածիր՝ ինչպես պահպանել եղանակային վատ պայմաններից, որ չփչանա բերքը, հետո էլ՝ ձեռքով փորիր, քաղհանիր, որ մոլախոտերը «չխեղդեն» բույսերը:

Խեղճ գյուղացի… Ինչքան հիշում եմ՝ ամեն տարի Հայաստանի տարբեր մարզերում տարբեր ժամանակահատվածներում կարկուտը «հարամում» է գյուղացու բերքը: Այս տարին էլ ցավոք բացառություն չէ:

lusyabalabekyan

«Իմ իրավունքները եւ ինչպես են դրանք պաշտպանվում» թեմայով էսսեների մրցույթի հաղթողներ

Առաջին մրցանակ
Սառան

Սենյակիս մի անկյունում մանկությունս է ծվարել: Ամեն անգամ, երբ ներս եմ մտնում, ինձանից անկախ աչքերս այդ կողմն են թեքվում, ու հիշում եմ. երեք-չորս տարեկան էի, երբ մորեղբայրս սենյակիս պատին փակցրեց հասակս չափող այդ պաստառը: Ամեն առավոտ վազում էի ու չափում միլիմետրերով, սանտիմետրերով ավելացող հասակս ու սպասում էի հրաշքի: DSC_0792 Օրեցօր հասակիս հետ ավելացավ նաև միտքս: Ու մի օր էլ կարդացի պաստառի վերնագիրը. «Երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիա»: «Կոնվենցիա» բառն անհասկանալի էր, բայց հոդված առ հոդված կարդալով՝ հասկացա, որ յուրաքանչյուր երեխա իրավունք ունի ազատորեն արտահայտել իր հայացքներն իրեն վերաբերող բոլոր հարցերով (հոդված 12): Հայացքս պայծառացավ: Հետո կարդացի. «Յուրաքանչյուր երեխա ունի իր ֆիզիկական, մտավոր, հոգևոր և բարոյական զարգացման համար անհրաժեշտ կենսամակարդակի իրավունք: Պետությունը պետք է օգնի այն ծնողներին, որոնք չեն կարող իրենց երեխաների համար ապահովել անհրաժեշտ կենսապայմանները» (հոդված 27):

Երկու տարի առաջ մեր դասղեկի հետ դասարան մտավ վախվորած մի աղջնակ՝ Սառան, ու դարձավ մեր կենսուրախ դասարանի աշակերտներից մեկը: Մեզ մոտ էր տեղափոխվել Գեղարքունիքի մարզի Դդմաշեն գյուղից: Գյուղի երեխաներին բնորոշ պարզությունն ու միամտությունն էր դրոշմված նրա դեմքին, ու թաքուն մի ցավ ստիպում էր, որ Սառան անընդհատ խոնարհի աչքերը:
Սիրեցինք նրան: Դասամիջոցներին, երբ մեր դասարանի երեխաներն իրենց զրնգուն ձայնով ինչ-որ բաներ էին պատմում, քննարկում նախորդ օրերի ֆեյսբուքյան նորությունները, Սառան աննկատ կանգնում էր մեր կողքին՝ գուցե մեզ նմանվելու մի թաքուն ցանկությամբ: Բայց Սառան ո՜ւր, զրնգուն ձայնն ու ծիծաղն ո՜ւր… Լավագույն դեպքում միայն լայն կժպտար: DSC_0793Երբ առաջին անգամ նա, գրատախտակի մոտ կանգնած, դաս պիտի պատասխաներ, ողջ դասարանը քարացել ու սպասում էր՝ լսելու այդ քնքուշ աղջկա հեզ ձայնը: Այդ պահին ինձ թվաց, թե ես եմ դաս պատասխանում ու ես պիտի գնահատվեմ (հետո պարզվեց, որ այդ զգացումն ունեցել են դասընկերներիցս շատերը): Սառան չխոսեց: Իհարկե, այս ու այն կողմից հուշում էինք, որ անբավարար չստանա, բայց նա էլի լուռ էր: Ես կարծես հասկացա նրան: Երևի մտածել էր՝ եթե խոսի, բա որ ծիծաղե՞ն, ու գերադասել էր լռել: Սիրեցինք նրան ավելի:
Հերթապահություն էինք անում ես, Սառան ու Ժաննան ամեն երեքշաբթի: Նա չէր հավանում իմ ու Ժաննայի արածը և իրավունք ուներ, քանի որ իսկապես անում էինք ուղղակի անելու համար, արագ-արագ: Իսկ Սառան մեզանից հետո «սրբագրում էր» մեր աշխատանքը, որ հաջորդ օրը դասղեկը անթերի մաքուր դասասենյակ մտնի: Հետո պարզվեց, որ Սառան հայր չունի, մայրն էլ իր երկու աղջիկների հետ եկել էր իր հարազատների մոտ, որ կարողանար նրանց պահել ու մեծացնել: Սառան ծանր մանկություն է ունեցել, հիմա էլ հեշտ չէ նրա համար: Մեր դասղեկի հետ մտերմիկ զրույցի ընթացքում միայն հասկացանք, որ օրեր են լինում, երբ Սառան ու իր քույրիկը տանը ստիպված մենակ են մնում մինչև ուշ գիշեր, մինչև մայրը աշխատանքից գա տուն: Աղջիկները հասկանում են, որ մայրը ստիպված է այդ ծանր աշխատանքն անում (Ծաղկաձորի հյուրանոցներից մեկի մաքրությունն է ապահովում): Հետաքրքիր է, որ Սառան երբեք չի չարացել իր հասակակիցների հանդեպ, կարիքը չի փոխել նրան, թեև մայրն անում է ամեն ինչ, որ Սառան հետ չմնա դասընկերներից: Նա ընդհանրապես ժամանակ էլ չունի ուրիշներին նախանձելու, չարախոսելու: Նա պիտի դասերից հետո հասցնի տունը մաքրել, ճաշ պատրաստել (մի՛ զարմացեք), որ մայրը հոգնած տուն գա, տեսնի այդ ամենն ու հոգնածությունը մոռանա:
Սառան իր ժամանակը ճիշտ օգտագործել գիտի: Նա դասամիջոցներին հելունագործությամբ է զբաղվում: Իրեն բնորոշ հեզությամբ մի օր ասաց, որ հաճախում է Երեխաների աջակցության կենտրոնի Հրազդանի մասնաճյուղի հելունագործության խմբակի պարապմունքներին: Նա բռնիչներ է գործում ու հպարտ ասում, որ իր աշխատանքները բոլորը վաճառվում են: Հասկանո՞ւմ եք… Ես ամաչեցի: Սառան՝ ընդամենը տասնչորս տարեկան, կարողանում է թեթևացնել մոր հոգսը, աշխատել գիտի, ոչինչ, որ թերանում է ուսման մեջ (հասկանալի է՝ ժամանակ չունի), իսկ ե՞ս, ընկերուհինե՞րս, որ ուսման առաջավորներ ենք, աչքի ենք ընկնում անգլերենի, մաթեմատիկայի մեր իմացությամբ… Սառան սովորելու իրավունք ունի: Երբ մի օր հարցրի, թե երբ է հասցնում դասերը սովորել, նա իմ առաջ դրեց իր գործած զույգ բռնիչները և ասաց.
-Սրանք են իմ դասերը…
Սառան իր «դասերով» մեզ լավ դաս տվեց՝ գնահատելու մեր ունեցածը:
Սառան անհոգ ապրելու իրավունք ունի:

Լուսյա Բալաբեկան, 14 տ., Հրազդանի թիվ 8 դպրոց, Կոտայքի մարզ

Լաստիվերը մեկ օրով մեր հոգում և հոգուց դուրս

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Գրիգորյանի

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Գրիգորյանի

-Հասանք, այո՛, հասանք:
-Է՞ս ա:
-Վայ, չէ՛, մոռացա՞ր, որ երեք կիլոմետր պիտի քայլես:
-Լավ, վերջ, Աստված մեզ հետ, ճանապարհ ընկանք:
Գնում ենք խառը խմբերով, ամեն մեկիս ձեռքին մեկ-երկու, շատերի ձեռքին անգամ երեք և ավելի ծանր տոպրակներ: Մհերը, Զավենը ու էդ ծանր տոպրակները: Գնում ենք՝ մտածելով, որ սկզբի նման ամբողջ ճանապարհն էլ հեշտ կլինի: Բայց մեկ էլ հիշում ենք նկարներն ու, ինչ արած, էլի քայլում:
-Չհասա՞նք:
-Նոր ենք ճամփա ընկել, Լիլի՛թ:
Ողջ ճանապարհին իմ ձայնն է հնչում.
-Հավես ա, չէ՞: Ինչ սիրուն ա…
-Հլը նայի, որ «կսկծու» ա խոսում:
Ճանապարհը խորդուբորդ է: Ոտքդ դի՛ր մի փոքր ձախ: Դե, եթե անում ես դա, մահդ առջևումդ է: Ասում եմ՝ եթե կուզես ինքնասպանություն գործել, գոնե էս ձորից քեզ գցիր, որ գեղեցիկ մահ ունենաս: Լավ, ինչևէ, էսպիսի կատակներ չեն անում:
Բոլորս խոսում ենք, կեսս էլ մտքի մեջ ենք փնթփնթում:
-Զիփլայնը, երեխեք, նայեք,- ամբողջ ճանապարհին Մհերը նույն «զիփլայնն» է կրկնում ու սղոցում մեր ուղեղը: Անահիտը մեկ-մեկ ինձ հիշում է, շրջվում ու սկսում.
-Լի՛լ, քո երգերից միացրու…
Մեկն էլ, թե.

-Լի՛լ, «դայլայլոցդ» չենք լսել վաղուց, երգի՛:
Ճանապարհին տղաներին եմ անընդհատ բարկացնում:
-Տղե՛րք, չեմ կարողանում իջնել, օգնե՛ք:
-Ձեռքդ տո՛ւր, Լիլ:
Մեկ էլ նորից.
-Էստեղ դժվար չի, բայց էլի օգնեք:
-Լիլո՛, մի հատ թեթև «վեշ» ես բռնել ու օգնություն ես ուզում, մենք ի՞նչ ասենք: Մեծ երեխա ես, իջի էլի, վայ…
Ու նորից.
-Նարեկ տղա, օգնի՛ր իջնեմ, համ էլ՝ ես աղջիկ եմ:
Ես ու Նարեկը միշտ կռիվների ու գրազների մեջ ենք, էստեղ էլ մեզ ցույց պիտի տանք:
Կարևորը՝ տեղ հասանք, ինչը բոլորիս ուրախացրեց:
Վազում ենք ճոճանակի մոտ, տեղեր ենք «բրոնյա անում» ճոճանակի վրա, հանգստանում, վազում ջրվեժի մոտ:

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Գրիգորյանի

Լուսանկարը՝ Լիլիթ Գրիգորյանի

Սկսվում է մի տոննա նկարներով լի ֆոտոսեսիան: Միլանան հաստատ կգժվի էդքան նկարները դասակարգելիս, կողմնորոշվելիս, թե ում ինչ պիտի ուղարկի: Սիրուն տնակ՝ չըխկ, քիչ հետո թուփ՝ չըխկ…
-Լի՛լ, կանգնի էստեղ, Լի՛լ, նայի ու ժպտա,- ասում են ամեն կողմից, բայց, իհարկե, գլխավոր դերերում Միլանան ու Դավիթն են:
Հետո նայում ենք ծնողների հայացքներին, որ մտածում են, թե ո՞նց պիտի էդքան հետ դառնան, ի՞նչ պիտի լինի…
Դե, էլ ոնց որ բան չկա ասելու: Թե՞ կա: Մաֆիա ենք խաղում մի հինգ անգամ, որովհետև նորմալ չի ստացվում: Նորմալ չի ստացվում նաև Ռոբի ու Վահեի խարույկը: Մեկ էլ երգելս է գալիս, վիդեո ենք նկարում: Ինչ ուզում, անում ենք:
Այսքանը: Եթե նկարներ կուզեք տեսնել, գրեք, որ ուղարկեմ: Հա՛, հետ դառնալն ավելի հեշտ էր, դրա մասին էլ երևի չխոսեմ, հա՞:
Լաստիվերը լցված էր թե՛ մեր, թե՛ մեր սիրելի դասղեկի ու ծնողների վախով, էքստրիմով ողողված ժպիտներով, որ բաժանել էինք բոլորիս հենց սկզբից:
Լավ կլիներ, որ ամբողջ դասարանը ներկա լիներ: Էս օրն էլ էսպես անցավ: Ով ինչ ուզում է, թող ասի, թող բողոքի, թող հիշի և ուրախանա: Ես կուզեի նորից գնալ Լաստիվեր:

Սուրենը

Լուսանկարը՝ Էլիտա Ստեփանյանի

Լուսանկարը՝ Էլիտա Ստեփանյանի

Քեռուս տղան՝ փոքրիկ Սուրենը, ապրում է Կալավան գյուղում: Սովորում է արդեն 2-րդ դասարանում: Պապիկին խնդրել էր, որ իր համար պտտաձող («տուռնիկ») սարքի: Պապիկն էլ նրան չէր մերժել: Սուրենն ազատ ժամանակ սիրում է սպորտով զբաղվել, դհոլ նվագել, փոքրիկ հեքիաթներ գրել: Շատ ճկուն և ուժեղ տղա է:

Մի օր քննության համար պարապում էի, երբ Սուրենը ներս մտավ և ասաց.

-Էլի՜տ, գրածս կստուգե՞ս:

-Հա, իհարկե,- ասացի ես ու սկսեցի ստուգել: Մի փոքրիկ հեքիաթ էր գրել, որն սկսվում էր այսպես.

«Լինում է, չի լինում մի կապիկ է լինում, կապիկը հանդիպում է գետակին ու հարցնում.

-Արջին տեսե՞լ ես:

-Հա, այն կողմ գնաց»:

Լուսանկարը՝ Էլիտա Ստեփանյանի

Լուսանկարը՝ Էլիտա Ստեփանյանի

Երբ կարդացի, զարմացա: Ինձ շատ դուր եկավ: Սուրենը դպրոցը շատ է սիրում, դասերը նույնպես: Մի քիչ էլ խիստ է: Երբ կարճ շրջազգեստ եմ հագնում, բարկանում է վրաս ու ասում.

-Էլիտ, շուտ գնա ու փոխվի:

Մի անգամ հարցրի, թե երբ մեծանա, ի՞նչ է դառնալու:

-Զինվոր, որ հայրենիքս պաշտպանեմ:

Ասաց ու վազեց խաղալու: