Ավարտին էր մոտենում ուսումնական տարին: Ամիսներ շարունակ որոշել և պլանավորել էինք մեր տարեվերջյան էքսկուրսիան` նույնիսկ ծնողների հոգսը թեթևացնելու համար, դեռևս սեպտեմբերից գումար էինք տնտեսել: Եվ ահա մոտեցել էր սպասված պահը: Հաջորդ օրն առավոտյան պետք է մեկնեինք: Ամեն ինչ պատրաստ էր: Եվ հանկարծ…

«Ո´չ մի շրջագայություն, դուք ձեզ լավ չեք պահել, այդ պատճառով էլ զրկված եք ուղևորությունից»:

Տնօրենն էր` ընկեր Մարգարյանը: Չեմ ստի, մենք իսկապես վերջերս մի փոքր ակտիվացել ենք, բայց դե դա մեզ մեր ուղևորությունից զրկելու պատճառ չէր: Եվ քանի որ մենք 21-րդ դարի սերունդ ենք, հետևաբար գերազանց գիտենք մեր և´ իրավունքները, և´ պարտականությունները: Ճիշտ է պարտականությունների հարցում երբեմն փորձում ենք անտեղյակ ձևանալ, բայց դե իրավունքները…

Գիտենք նաև, որ «Յուրաքանչյուր երեխա ունի հանգստի և ժամանացի, իր տարիքին համապատասխան խաղերին և միջոցառումներին ազատորեն մասնակցելու իրավունք»:

Համ էլ եթե անկեղծ լինեմ մյուս դասարանների հետ համեմատած մենք «հրեշտակ» ենք: Եվ հետո էլ, ի՞նչ էինք արել որ: Ուղղակի մեր տնօրինությունը սովոր է, որ մենք միշտ աչքի ընկնենք դրական կողմերով և երբ մի փոքրիկ չարաճճիություն ենք անում, վերջ, չեն կարողանում անտարբեր անցնել:

Ինչևէ, անսպասելի հայտարարությունը դասարանում իսկական քաոս էր առաջացրել, բոլորն իրար էին մեղադրում, բուռն քննարկում էր սկսվել, ամեն մեկն իր հերթին փորձում էր լուծում առաջարկել: Մենք նեղված, հիասթափված, ինչու չէ, մի քիչ էլ զայրացած էինք: Հիմա կասեք՝ մի էքսկուրսիայի եղածն ի՞նչ է, որ այսպես իրար եք խառնվել, բայց ո´չ , ախր մենք տրամադրվել էինք:

Այնուամենայնիվ, որոշեցինք գնալ տնօրենի մոտ, մեր սխալի համար ներողություն խնդրել և հույս ունեինք, որ նա մեզ կընդառաջեր: Ինչպես որոշել էինք , այնպես էլ եղավ: Ընկեր Մարգարյանը հասկացավ մեզ, հարգեց մեր իրավունքները և կրկին հնարավորություն տվեց:

Առավոտյան մեկնեցինք Նորավանք: Ամեն ինչ հիանալի էր, մեզանից շատերն առաջին անգամ էին տեսնում այդ չքնաղ վանական համալիրը: Քանի որ քանակով բավականին շատ էինք, այդ պատճառով վերցրել էինք երկու տրանսպորտային միջոց: Պետք է նշեմ, որ մեր խմբի վարորդի հարցում բախտներս իսկապես բերել էր, շատ համբերատար, ընկերական և երեխաներին հասկացող անձնավորություն էր: Բայց նույնը մյուս խմբի վարորդի մասին ասել չեմ կարող: Ավելի ճիշտ, կարծիքս փոխվեց այն պահին, երբ օրվա երկրորդ կեսին եկավ, թե հերիք է, հավաքվե´ք, պետք է վերադառնանք, ես գործեր ունեմ:

Ա´յ քեզ բա~ն, գործեր ունեիր՝ չգայիր: Եվ հետո էլ` սա էլ է քո գործը, բարի եղիր մի գործդ ավարտիր, նոր անցիր մյուսին: Համ էլ, մենք քեզ ամբողջ օրվա համար ենք վճարել: Բայց ոչ, նրա հետ լեզու գտնել չէր լինում, նա իրենն էր պնդում: Երեխաներին էլ այլ բան չէր մնում անելու, քան հետևել նրան և շրջագայությունը կիսատ թողած վերադառնալ տուն:

Հետո իմացա, որ էս մեր վարորդը , ինչպես Գագիկ Շամշյանը կասեր, ճանապարհին իրեն Շումախերի տեղն է դրել այսինքն` գերազանցել է արագությունը, իսկ մեր ճանապարհային ոստիկաններին էլ ի՞նչ է պետք, իհարկե նման առիթ: Խեղճին տուգանել էին, նրա տրամադրությունն էլ ընկել էր, էլ մեզ հետ հավե՞ս ուներ:

Ամեն անգամ, երբ նայում եմ աճող մրգերին ու հատապտուղներին, աչքիս առաջ է գալիս նրանց ապագան՝ մայրիկի կողմից համեղ կոմպոտ դառնալու դժվար, բայց հետաքրքիր գործընթացը…

Լավ, կատակեցի, դրա մեջ ոչ մի հետաքրքրություն էլ չկա: Ինչևէ, դա նշանակում է, որ ամառ է:

Առավոտյան շատ շուտ արթնանալ, լվանալ տարաները՝ 1 լիտրանոց, 2 լիտրանոց, 3 լիտրանոց, մաքրել, կեղևազրկել, կտրատել մրգերը, ժամերով նստել կրակի կողքին ու հետևել, թե ինչպես են մեծ կաթսայի մեջ իրար բախվում ջրի ու շաքարի մոլեկուլները, թե ինչպես են պղպջակները անսպասելի բարձրանում արդեն պատրաստ շաքարաջրի մակերևույթ ու անսպասելի էլ պայթում, հետո կտրտած մրգերը սիրուն տեղավորել տարաների մեջ, դե, բնականաբար, մի քանի հատն էլ՝ ստամոքսում, ու կամաց-կամաց նրանց վրա ավելացնել տաքությունից թշշացող շաքարաջուրը, «զակատ» անել տարաներն ու ու շարել նկուղի դարակներին, մինչև ձմեռ…

Ինչ ինձ հիշում եմ, ամեն տարի ամռանն ու աշնանը մայրիկն այս գործողություններն է կրկնում՝ նույն հերթականությամբ, ու ինչքան էլ զարմանալի է՝ մեծ սիրով: Կարծում եմ, կռահեցիք, թե ինչ ճակատագրի են արժանանալու սովորական մրգերը՝ ամենասովորական շաքարաջրում: Ամեն տարի, երբ աճում են մրգերն ու հատապտուղները (եթե իհարկե, կարկուտը չի կործանում նրանց ապագան), մայրիկը վերցնում է նույն դույլերը, և իհարկե, իր օգնականին՝ եղբորս, ով իր հերթին վերցնում է իրենից կրկնապատիկ անգամ բարձր սանդուղքը, և ուղևորվում են այգի՝ պապիկի մշակած պտուղները քաղելու: Դե անկեղծ ասած, փոքր ժամանակ ես էլ էի գնում նրանց հետ, ես էլ էի մագլցում ծառն ու ագահորեն պոկում մրգերը, օգնում էի տարաները փրփրաջրել ու պարզաջրել, մինչ մայրիկս կտրատում էր մրգերը՝ դեղձը, տանձը ու խնձորը, բալը, սերկևիլը և, իհարկե ծիրանը, ա՜խ ծիրանը… Միրգ, որը արդեն քանի տարի է, հալածվում է կարկուտի կողմից, շատ քչերն են փրկվում (դե ո՞վ է գժվել ծիրանի կոմպոտ պատրաստել, երբ անգամ համը տեսնելու համար չկա): Դե լավ, ինչևէ, ու՞ր հասանք…

Տերևներից առանձնացնում էր հատապտուղները՝ հոնը, կարմիր ու սև հաղարջը (որոնցից միշտ թթվաշ կոմպոտ է ստացվում, ինչքան էլ շաքար ավելացնենք), մոշը, ազնվամորին:

Դա մի ժամանակ էր, երբ ես քնելու հետ սեր չունեի: Հիմա ես ուղղակի ուշ եմ արթնանում, երբ արդեն գործի կեսն արված է լինում, և ինձ վրա մնում է էլ ավելի բարդ ու պատասխանատու գործ՝ աշխատողներին սուրճ մատուցելը: Դե, ըստ մայրիկի, ամեն իրեն հարգող տնային տնտեսուհի պետք է տիրապետի սուրճ եփելու արվեստին: Ես էլ պակաս չեմ տիրապետում, ուղղակի մի խնդիր կա. ընկնում եմ մտքերով ու մոռանում, որ սուրճ կա դրված գազօջախին: Դե արի ու արագ հիշիր, թե քաղցր սուրճն ում պետք է տաս, կամ որ բաժակի մեջ է լցված, դառը՝ որ: Արագ հասցրու մայրիկին, տատիկին ու հարևանուհիներին, ովքեր սիրում են օգնել իրար կոմպոտ եփելու հարցում ու օգնելու ժամանակ էլ մի լավ բամբասել: Իսկ հետո արագ վազիր խոհանոց ու սրբիր գազօջախը, որ ոչ ոք չնկատի, որ անփութություն ես արել:

Դե լավ, էլի ինչևէ, շեղվեցի… Այդ ամենից սփոփվելու մի միջոց կա. ուղղակի պետք է հիշել, որ ցուրտ ձմեռը, բացի ջրից, նաև խմելու ես օգտակար ու տնական հյութ՝ կոմպոտ, ուտելու նրա հյութեղ «հատիկները»:

Սովորական դպրոցական մի օր էր։ Հասարակագիտության ժամին, ինչպես միշտ, դասղեկի հետ բանավիճում էինք: Այս անգամ էլ բանավեճի առարկան էին բարությունը և երջանկությունը: Ուսուցչուհին առաջարկեց բոլորիս հիշել մեր կյանքից մի այնպիսի դեպք, որ ըստ մեզ, բարություն է, և որից մենք հոգևոր բավարարվածություն ենք զգացել: Բոլորս ներկայացրինք մեր պատմությունները: Վերջում, ինչպես միշտ, ներկայացավ մեր ուսուցչուին.

-Երեկո էր։ Դե ես, ինչպես միշտ, նստած էի և սպասում էի Տաթևիս գալուն։ Հեռախոսս զանգեց` Տաթևս էր։ Վերելակներից վախենում է՝ ինձ զանգում էր, որ դիմավորեմ։

-Մա՛մ, մա՛մ, արի ինձ տար` հասել եմ։

Իջա, տեսնեմ՝ Տաթևս մուտքում չի: Դուրս եկա` ճանապարհի մյուս կողմում գտնվող կոշկակարանոցի դիմաց կանգնած էր։ Նորից զանգեցի.

-Տաթ, ինչի՞ ես կանգնել, արի՝ գնանք տուն։

-Մա՜մ, արի, էլի՜։

Տաթևի արտասվախառը ձայնը լսելով միանգամից վազեցի կոշկակարանոցի մոտ, ու ինչ տեսնեմ. մի փոքրիկ՝ խուճուճ մազերով, 5-6 տարեկան, նստել էր կոշկակարանոցի տանիքին և չկարողանալով իջնել` վախից լացում էր, Տաթևս էլ հետը։

Չգիտեինք՝ ինչ անել, որ փոքրիկին իջեցնենք։ Որոշեցինք քարեր դնել, որ կարողանանք հասնել իրեն և գրկել։ Քարերը դրեցինք, և փոքրիկին ասացի.

-Տղաս, ոտքդ զգույշ դիր քարին, ես քեզ կգրկեմ։

Ոտքը դրեց քարին, գրկեցի ու իջեցրեցինք տանիքից։ Չհասցրեցինք հարցնել, թե ո՞վ է, որտե՞ղ է ապրում, ովքե՞ր են ծնողները՝ վազելով գնաց, մնացինք ես ու Տաթևս։

Ճիշտ է, մեզ չտեսան ու չիմացան մեր արածի մասին, բայց մեր արածից էնպես էինք երջանկացել։

Երբ պատմությունը լսեցի, մի բան ներսումս շարժվեց: Հասկացա, որ մարդուն երջանկության համար հարկավոր չի ոչ գումար, ոչ էլ ուրիշ մի բան՝ պարզ մարդկային բարությունն ու հոգատարությունը բավական են մարդուն երջանկացնելու համար։

Ժամը ութին հինգ է պակաս: Ավտոբուս եմ նստում ինձ ծանոթ ու անծանոթ մարդկանց հետ: Երկուշաբթի է, և գրեթե բոլորը նայում են ինձ և իրենց մեջ հարց են տալիս, թե  ինչու այս աղջիկը հիմա դպրոցում չէ… Ոմանք միգուցե հիշում են, որ տարեվերջ է, և ավելի են զարմանում. չէ՞  որ եկել է կիսամյակայինների ժամանակը: Ավտոբուսը վերջապես շարժվեց: Հետևում նստել էին տղամարդիկ, իսկ դիմացս՝ կանայք: Ասում են, որ կանայք բամբասկոտ են, բայց եթե այդ արտահայտությունը լսած չլինեի, դա կվերագրեի տղամարդկանց:

(Ավտոբուսի կանգառում կանգնած մարդկանցից մեկը՝ Իքս, իմ հետևում նստած մարդիկ՝ Իգրեկ, Զեթ)

-Տեսա՞ր՝ նոր ում հետ էի խոսում:

-Ո՞ւմ:

-Իքսն էր, սկսել էր էլի գլուխ գովել:

-Ի՞նչ էր ասում, որ…

-Ասում էր՝ թե բա գիտեմ, չէ՞, որ բոլորին բանջարի տեղերը ինքն է ցույց տվել, որ դու ու ինքը միշտ իրար հետ եք գնացել, ու երբ իրա իմացած տեղերը իմացել ես, էլ իրա հետ չես գնում:

-Պա՜հ, ինքն ա սովորեցրել հա՞… Բա չասի՞ր՝ դու ո՞ւր էիր, երբ Իգրեկը գնում էր բանջարի: Ինչ ա՝ մի անգամ իրար հետ տեղ ենք գնացել, ինքը աջ ա գնացել, ես՝ ձախ: Հետո կանչել ա, թե՝ ստեղ լավն ա բանջարը: Գնացել եմ, ուրեմն, ինքն ա, հա՞, սաղ տեղերը ինձ ցույց տվել:

-Հա, բա… Ասում ա, թե՝ մի հատ լավ տեղ գիտեմ, որ քարի տակ լիքն ա, գնում եմ ընդեղ:

-Հա բա, կիմանա, բա ի՞նչ կանի: Էրեկ էր տեղերը հարցնում: Վա՜յ Իքս, Իքս…

-Լավ, էդ հեչ, պատմի տենամ՝ էրեկ հլը դա՞շտն էիր, որ անձրևը եկավ:

-Հա, հլը դաշտն էի: Լավ էր, մի հատ տեղ գտա, մտա, էնքան էլ չթրջվեցի: Դու ասա, ի՞նչ արիր:

-Ես էրեկ էն անձրևին հլը քաղում էի, ասիմ՝ գնամ ծածկի տակ, էն էլ տեղը հեռու էր, մինչև հասա՝ կտրվեց: Ոտից գլուխ ջուր էի էղել…

Մի քանի րոպե, ի զարմանս ինձ, ավտոբուսում լռություն տիրեց, հետո Զեթը նորից շարունակեց:

-Գիտե՞ս չէ, կաթիլային եմ քաշել:

-Հա բա, ճիշտ ես արել: Շուտվանից պիտի քաշեիր, ծառերդ ափսոս են:

-Հա, իմ խելքն ասա: Էնքան լավ ա, ծառերիս խոնավությունը միշտ պահում ա…

Էլի մի քանի րոպե լռությունից հետո Զեթը տագնապի մեջ ասաց.

-Էս քո իջնելու տեղը չի՞:

-Հա է, լավ էր հիշեցրիր… էստեղ կանգնի, էլի,- ավտոբուսը կանգնեց, Իգրեկը մոտեցավ վարորդին, վճարեց, հետո ամբողջ ավտոբուսով մեկ գոռաց,- դե հաջող, գնացի քաղելու:

Ավտոբուսը շարժվեց: Իգրեկն սկսեց բարձրանալ մոտակա սարը, և երբ կորավ իմ տեսադաշտից, Զեթը նույնպես իջավ ու անհետացավ:

Այդ օրը ես Ջերմուկից գնում էի Եղեգնաձոր, ու ճանապարհին էլի մարդիկ իջան ու բարձրացան: Ավտոբուսների մեջ երկար ժամանակ իրար չտեսած մարդիկ հանդիպում են, մյուսները պարզում, որ ամեն անգամ իրար ավտոբուսում են միայն հանդիպում, մյուսները նոր են ծանոթանում ու խոստանում, որ անպայման պիտի միմյանց այցելեն: Ամեն անգամ, կապ չունի, թե ուր ճանապարհորդելիս, մարդիկ լսում են տարբեր զրույցներ, տարբեր կարծիքներ ու հանդիպում տարբեր ծիծաղաշարժ դեպքերի: Երբեմն նույնիսկ այնպիսի բաներ ես լսում, որ ուզում ես բոլորին պատմել:

Եթե գոնե մեր ճանապարհորդություններից կեսը կարողանայինք գրի առնել, պահել մեր հիշողություններում, ինչքան շատ բան կունենայինք հետագայում պատմելու մեր ծանոթներին: Ավա՜ղ, դրանք երբեմն չքանում են, թաքնվում մեր հիշողության անկյուններում, ու երբ ուզում ենք հիշել, չենք կարողանում: