Շատ հաճախ հասկանում ես, որ կյանքումդ ամեն ինչ նույնն է. 24 ժամը քեզ չի բավականացնում գործերդ ավարտելու համար, բայց միևնույնն է՝ ամեն ինչ ձանձրալի է, իսկ դա կարող է մի բան նշանակել: Ժամանակն է ինչ-որ խենթ, զվարճալի բան անելու, մի բան, որը մարդիկ անիմաստ կհամարեն ու ևս մեկ անգամ կհիշեցնեն քեզ, որ դու աննորմալ ես:

Եվ այսպես, երբ որոշեցի, որ ամեն ինչ ձանձրալի է, որոշեցի մարդկանց հարցնել, թե ինչ կուզեին, եթե ոսկե ձկնիկ բռնեին: Ես միանշանակ գիտեի՝ որն է լինելու իմ ցանկությունը:

-Շատ գումար կուզեի:

Օ՜, ոչ, մի՞թե աշխարհում ավելի կարևոր բան չկա, քան գումարը:

-Շատ փող:

-Շատ փող:

Երեք հոգու հարցնելուց հետո մտածեցի, որ չեն կարող բոլորը մտածել միայն փողի մասին ու քանի որ այս ամենն անում էի նյութիս համար, որոշեցի հարցնել իմ հասակակիցներին՝ կարծելով, որ պատանիները ավելի երազկոտ են ու հետաքրքիր պատասխաններ կտան:

-Ի՞նչ կուզեիր, եթե ոսկե ձկնիկ բռնեիր:

-Ընդամենը մեկ ցանկության հնարավորությո՞ւն ունեմ:

-Այո:

-Ուրեմն սկզբում կուզեի, որ նա կատարեր բոլոր ցանկություններս:

-Իսկ կնշե՞ս ցանկություններիցդ մի քանիսը, որ հետո պիտի խնդրես կատարել:

-Դե, շատ գումար, մեծ առանձնատուն…

Օ՜, ոչ: Այս պատասխանից հետո որոշեցի այլևս ոչ մեկին չհարցնել: Ու, ինչպես նկատեցիք, այս անգամ հարցումս չստացվեց: Ոչինչ, էլի կփորձեմ:

Հ.Գ. Եթե կուզեք իմանալ, ասեմ, որ ես կցանկանայի ժամանակի մեքենա ունենալ, որ ամեն պահի կարողանայի հետ գնալ մանկություն:

Մութն էլ կարծես իմ կողմից էր այսօր. սպասվածից էլ շուտ իջավ։ Չնայած մութն այդքան էլ տեղին չէ, ավելի ճիշտ կլինի ասել խավարը։ Հազիվ էին ուրվագծվում մարդկանց կերպարանքները։ Պատուհաններից երևացող լույսերը մի տեսակ պայծառ էին. ուզում էին ազատվել վարագույրե պատնեշից ու ավելի ուժեղ լուսավորել արտաքին խավարը։ Ահա այնտեղ մի տուն կա, երևում է՝ ինչպես է վարագույրը պար գալիս. տանը չարաճճի երեխա կա։ Լույսի աչքն էլ լույս. ճանապարհ է բացվում։

Հաճախ չեք տեսնի ինձ գյուղի փողոցներում այս ժամերին, բայց եթե տեսնեք, չնեղանաք, որ ի պատասխան ձեր բարևի մի ցրված հայացք ստանաք։ Ինքս էլ չգիտեմ՝ ինչն է ստիպում այդքան շատ զգալ երեկոյի այդ ժամը, փողոցը, սառը օդը, իմ մտքերը։ Հուզվելու աստիճան շատ։ Ինձ թվում է՝ ոչ ոք այդքան չի զգում։

Քայլում եմ։ Գյուղում մի շենք կա, տարիներ առաջ այրվել է, ու անունը հենց այդպես էլ կնքել ենք՝ «վառված շենք»։ Տարիները կարծես արհամարհանքով թարս նայել ու անցել են այդ շենքի կողքով կամ, որ ավելի վատ է, դեռ մի քանի անգամ էլ հարվածել նրան։

Ինչ-որ մեկի կյանքին է նման այդ շենքը՝ լքված, տխուր, անէ։ Կյանք, որի կողքով ամեն օր ավելի պայծառ ու լուսավոր կյանքեր են անցնում՝ իրենց երջանկության մեջ չնկատելով, չզգալով նրա ցավը։ Ես էլ շատ եմ անցել, չեմ էլ նայել նրա կողմը։ Բայց այս երեկո խավարի մեջ շենքն ավելի տխուր տեսք է ստացել, մանավանդ այսօր, երբ կարծես ինչ-որ մի բան ստիպեց ինձ նայել ու մտածել նրա մասին։ Ինչքան է այն խորհրդավոր, առեղծվածային, վախ ներշնչող, ամբողջությամբ սպասում դարձած։

Սովորական ճանապարհից ավելի բարձր է տեղակայված. դիրքն ավելի ազդեցիկ է դարձնում։

Ուշադիր նայում ես ու լսում. պատերն իրենց ներսում դեռ պահում են բնակիչների աղմուկն ու երեխաների զվարթ ծիծաղը։

Հա, ասում էի՝ մենք անցնում ենք ու չենք մտածում օգնել այն կյանքերին, որոնց ընդամենը մի կայծ է հարկավոր։ Մեր մեծ լույսից մի փոքր հույս։

Անտարբեր ենք։

Փոխվե՞նք։

Բարև: Ես Աննան եմ: Ճիշտն ասած, ես շատ երկար եմ մտածել թղթակից դառնալու մասին, մինչև 17.am-ի թղթակիցներից մեկը՝ Սոնան, ինձ չտրամադրեց դրան: Հիմա կմտածեք՝ ախր ի՞նչ կար մտածելու, ու ես կասեմ՝ եսիմ:

Ես հետաքրքրասեր ու սովորական մարդ եմ, երևի: Շատ եմ սիրում կատակել ու ժպտալ, չէ, ժպտալ չէ, ծիծաղել: Շատ եմ սիրում ծիծաղել: Հաճախել եմ դաշնամուրի դասերի յոթ տարի: Այդ տարիները ինձ շատ բան են տվել:
Հա, մոռացա ասել, որ ես Վայոց ձորի մարզի Մալիշկա գյուղից եմ: Ես սիրում եմ իմ գյուղը:
Իմ ընկերները, որոնք թղթակցում են 17.am-ին, ինձ շատ էին պատմել այս կայքի մասին: Միշտ ունեցել եմ ցանկություն թղթակցելու, բայց քանի որ դասերս շատ էին, չէի հասցնում:
Դեռ չեմ կարող ասել, թե ինչ մասնագիտություն կսովորեմ, բայց իմ ամենասիրելի մասնագիտությունը հոգեբանն է:
Ես տան փոքրն եմ: Արդեն երևի հասկացաք, որ մի քիչ չարաճճի եմ, ու իմ խոսքն այդքան էլ տան մեջ չեն ընդունում: Ունեմ քույր և եղբայր: Քույրս ուսանողուհի է, իսկ եղբայրս ծառայում է հայոց բանակում: Ես նրան շա՜տ եմ կարոտում: Կարդում եմ գրքեր, ու շատ եմ սիրում սարսափ ֆիլմեր դիտել:
Ես և ընկերներս ինձ համարում ենք շփվող մարդ, և հուսով եմ, որ նոր ընկերներ ձեռք կբերեմ 17.am-ի շնորհիվ:
Դե ինչ, ահա և ես մինչև այս օրը: Իսկ ինչպիսին կդառնամ թղթակից դառնալուց հետո՝ կպարզենք միասին:

Երբ հայտնվում են մարդիկ, ովքեր պատրաստ են առանց որևէ պատճառի օգնել քեզ, աջակցել, տաք թեյ կամ խմորեղեն առաջարկել, միայն քո մասին իմանալով այնքանը, որ իրենց աղջկա հետ 7 օր ճամբարում ես եղել, հասկանում ես, որ լավ ու բարի մարդիկ դեռ բոլորովին էլ չեն անհետացել, ինչպես կյանքից հոգնած մարդկանց ստատուսներում է, այդպիսի մարդիկ դեռ կան, ու վստահ եմ, լինելու են։

Խոսքս ավելի հստակեցնեմ: Ուզում եմ պատմել ճամբարային ընկերոջս՝ Անի Ղուլինյանի ընտանիքի մասին։ Նախ, երևի պատմեմ, թե ինչպես կամ ավելի ճիշտ, ինչ խնդրի պատճառով հանդիպեցի իրենց գեղեցիկ ընտանիքին ու մարդկային վերաբերմունքին: Մրցանակաբաշխությանը (որի մասին գիտեք, էլ չեմ պատմում) մասնակցելու համար նախ և առաջ պետք էր հասնել Երևան, իսկ իմ դեպքում պետք էր Քարինջ գյուղից հասնել Դսեղ, Վանաձոր ու հետո միայն Երևան: Երևի հասկացաք. ուղիղ տրանսպորտ չկա, բայց ոչ միայն դեպի Երևան, այլ նաև Դսեղ, ու սարսափելի է, բայց նաև Վանաձոր (սա առանձին նյութի թեմա է)։ Դասավորվեց այնպես, ավելի ճիշտ, Անին դասավորեց այնպես, որ իր հայրիկը ինձ կհասցնի Դսեղ, հետո այնտեղից միասին կգնանք։

Գյուղամեջ հասնելուն պես տեսա նրանց մեքենան, Անին էր ու իր հայրիկը, եկել էին ինձ երազանքիս հետևից տանելու, Անին իջավ մեքենայից, ամուր գրկեցինք միմյանց ու ճանապարհվեցինք Դսեղ։ Տեղ հասանք 9:30-ին, բայց պիտի Երևան ճանապարհվեինք 10:00-ին, այսինքն կես ժամ կա։ Գնացինք Անիենց տուն: Պարզ, հայկական ընտանիք էր, լցված սիրով ու ջերմությամբ, ինձ ընդունեցին ինչպես հին ծանոթի։ Սենյակում լսվում էր Անիի փոքր եղբոր՝ Հայկի լացի ձայնը, ում փորը ցավում էր, կամ մրսածությունից, կամ անծանոթ աղջկա ներկայությունից։ Մի քանի րոպե անց նրա լացը անցավ, ընկերացանք, ու ես արդեն ծանոթանում էի նրա ավտոմեքենաներին ու բանալիների հավաքածուին։ Անիի մայրիկի հետ մի քանի րոպե խոսելուց հետո բացահայտեցինք, որ ինչպես հայկական ընտանիքների մեծամասնության դեպքում է, մեր երկուսի դեպքում էլ նույնն է. հայրիկները գնում են արտագնա աշխատանքի (սա էլ է առանձին նյութի թեմա), չնայած ի ուրախություն Անիի ու նրա ընտանիքի անդամների, նրա հայրը քանի տարի է՝ տանն է ու գյուղում աշխատանք է գտել։ Հետո գնացինք Երևան, թե ինչ տեղի ունեցավ, արդեն բոլորդ գիտեք, մենք հետ եկանք Անիենց տուն՝ մի քիչ հանգստանալու համար: Հայկը արդեն քնել էր, ինչպես Անիի մայրն ասաց, շատ էր սպասել Սեդաներին, բայց քունը տարել էր ու քնել էր, փոխարենը նոր անդամ էր ավելացել՝ Սյուզին, Անիի քույրը, որն առավոտյան դասի էր, իսկ հիմա տանն էր, մի քանի րոպե հանգստանալուց ու կատակելուց հետո Անին ու իր հայրը ինձ հետ բերեցին Քարինջ։

Հիմա ինչ եմ ուզում ասել՝ այնքան ուրախ եմ, որ ճանաչեցի ու հնարավորություն ունեցա շփվելու այս գեղեցիկ ու հյուրընկալ ընտանիքի հետ։ Շնորհակալ եմ, այս բառի մեջ տեղավորվում է միայն մի փոքրիկ պատառիկ զգացողությունների, բայց դժբախտաբար մարդկությունը դեռ ավելի արտահայտիչ բառ չի հորինել, շնորհակալ եմ…

Շատերդ կասեք` ի՞նչ է պատահել որ, հենց այստեղից էլ սկսում եմ իմ նյութը։

Այդ հարցի պատասխանը շատերն են դժվարանում գտնել, շատերը նույնիսկ չգիտեն դրա պատասխանը։ Պատճառը. այդ փողոցում քայլող մարդու անտարբերությունն է։

Ամեն մեկն իր մասին մտածելով, տարված ինչ որ մտքերով, խնդիրներով քայլում են փողոցով և ոչ մեկին չի հետաքրքրում, թե ինչ է կատարվում իրենց շուրջը: Ինձ թվում է, եթե անգամ նրանց կողքին ռումբ պայթի` նրանք չեն էլ նկատի ու կշարունակեն իրենց ճանապարհը։ Ես ինքս եմ այդպիսին, բայց ունեմ արդարացում` ոչ միշտ եմ այդպես անում։

Վերջին շրջանում սկսել եմ նայել շուրջս, հետաքրքրվել ամեն մի մանրուքով: Ինձ թվում է` դա լավ է, որովհետև անտարբերությամբ ապրելն էլ ավելի վատ է։ Դադարում եմ իմ մտքերի մեջ թափառել, սկսում եմ դանդաղ քայլել, ինչ- որ տեղ շտապելու փոխարեն: Նայում եմ շուրջս, մարդկանց, փորձում հասկանալ նրանց, հետաքրքրվել նրանցով, հասկանալ` ով է ուրախ, ով տխուր:

Ահա` էլի քայլում եմ, մի երեխա ընկավ ու սկսեց լաց լինել, ինչ-որ երկու տղամարդ վիճում են, այս նույն փողոցի մի անկյունում պապիկները հավաքվել նարդի են խաղում, իսկ ով էլ որ չի խաղում, մեկնաբանում է խաղը, այն էլ ինչ հավեսով։ Նրանց կողքով անցնելիս զգում ես չիբուխի ծխի հոտ, քայլում առաջ ու նկատում այնպիսի բաներ, որ նախկինում երբեք չես նկատել ու չես էլ փորձել նկատել։

Շատերդ կասեք` իմ հոգսերն ու խնդիրները թողած շո՞ւրջս նայեմ, ինչի՞ս է պետք։ Ձեզ ոչ ոք չի ստիպում, բայց անտարբերությունն է, որ մարդկանց վերածում է զոմբիների։ Ասես նրանց կյանքի կարգախոսը լինի «Ես, իմ մտքերը և վերջ»։

Օրինակ վերցրեք հասարակ գյուղացուց, որի խնդիրները շատ-շատ են, բայց երբ նրան ինչ-որ բան պետք լինի, օգնության կհասնեն մնացած գյուղացիները: Եթե գյուղում ինչ-որ մեկին մի բան պատահի, ամբողջ գյուղը կկանգնի և կաջակցի այդ մարդուն` ինչով կարող է։

Ես, իհարկե, չգիտեմ, թե ինչից է դա, բայց դա է իրական մարդկությունը: Հիշեցի Պարուր Սևակին, ասում էր. «Մարդ եղեք, մարդիկ»։

Սևակն ի՞նչ իմանար, որ իր երազած մեծատառով Մարդը, այսօր էլ երազանք է մնացել:

Հ.Գ. Կյանքը ունի սկիզբ, ունի և վերջ, էլ ի՞նչ իմաստ ունի կյանքը, եթե պետք է ապրել այդ կյանքը անտարբերությամբ։

Երեկ հերթական անգամ երեկոյան «ստուգայց» էի անում 17-ի կայքէջում։ Տեսա, որ Լիդուշը նյութ է գրել Ծյոմի մասին, տեսա Ծյոմի լուսանկարները զինվորական շորերով ու էլի Մուշին հիշեցի, ապրեցի այն նույն զգացողությունները, ինչ զգացի, երբ 17-ի մրցանակաբաշխության ժամանակ դահլիճի բակում անակնկալ կերպով Ծյոմը առջևս կանգնեց, հիշեցի այն բացը, երբ հայտարարվեց լավագույն 100 թղթակիցների անուններից «Մուշեղ Կուրեխյան»-ը, բայց այդ ամենը յուրաքանչյուր պահի համեմված էր հպարտությամբ` Մուշը հայոց բանակում է, իր պարտքն է կատարում, ու ինչպես նրա վերջին հոդվածն էր փաստում, իր պարտքը կատարում է հրաշալիորեն, իսկ մեզ այստեղ` թիկունքում հպարտանալու լիքը առիթ է տալիս։

Ու երբ վերցրեցի թուղթն ու գրիչը և պատրաստվում էի գրել այս հոդվածս ու մտաբերել մեր ծանոթացման շարժառիթը, Մուշից հերթական նամակը ստացա «Հըն, Արմ, դու ո՞ր անվանակարգում ես հաղթող ճանաչվել, չասես ոչ մի: Մեկա՝ չեմ հավատալու», ու Մուշի այս խոսքերը առաջ քայլելու ուժ տվեցին, որպեսզի հաջորդ տարի չսպասեցնեմ Մուշին, ես գրեմ ու ասեմ. «Մուշ, հաղթող եմ ճանաչվել, Մուշ, դու էլ ես հաղթող ճանաչվել: Մրցանակդ քեզ է սպասում»…
2016 թվականն էր: 17-ի բոլոր թղթակիցներին հայտնի բարի ու հոգատար Լուսինե Կարապետյանն ասաց, որ ՏՆԱԿ ծրագիրն է անելու: Դե, գրանցվեցի, ընտրվեցի որպես մասնակից ու գնացի Վայք։ Առաջին օրն էր ծրագրի, ծանոթացման խաղի ժամանակ Լուսինեն ասաց, որ մի քանի մասնակից ուշացումով կգան։ Անցավ մի քանի ժամ, հեռվից նկատելի դարձան 3-4 երիտասարդ: «Սա էլ մեր մյուս մասնակիցներն են»,- մեզ մոտեցողներից մեկը Մուշն էր,17-ի էջին հաճախ էր հայտնվում նրա լուսանկարը շատ հետաքրքիր նյութերի հետ հանդերձ: ՏՆԱԿ-ի ընթացքում բոլոր հանդիպումների ժամանակ Մուշի հետ հասցրեցի մտերմանալ։ Դե, ՏՆԱԿ-ը վերջացավ, բայց Մուշի հետ շփումը շարունակվում էր սոց.հարթակում։
Եվ հերթական անգամ քայլում էի Երևանի փողոցներում ու էլի նույն պատկերը, էլի հեռվից նկատում եմ Մուշին ու մի քանի ժամ անցկացնում Մուշի հետ: Գիտակցելով, որ առաջիկա 2 տարին չես տեսնելու նրան, այլ միայն հպարտանալու ես, որ նրա նման ընկեր ունես, ու նա ծառայում է հայոց բանակում։
Մո՛ւշ, հիշիր, որ ընկերներդ քեզ են սպասում, սպասում են այն բարի ու հոգատար Մուշին, ով ցանկացած հարցով պատրաստ է կանգնել ընկերոջ կողքին։

Բարի ծառայություն, զինվոր։

1. Չսիրեցի քեզ հենց առաջին մեր հանդիպումից: Մի տեսակ վանող բան ունեիր քո մեջ: Մինչև այսօր էլ էդպիսինն ես, ու մինչև այսօր էլ չեմ սիրում քեզ ու դժվար թե սիրեմ:

2. Ամեն անգամ, երբ ուսուցչուհին տեղափոխություն էր անում դասարանում, ես միշտ մատներս խաչած սպասում էի այն օրվան, թե երբ պետք է նստես իմ կողքին:

3. Միշտ նախանձել եմ քեզ: Նման վճռականություն չեմ տեսել երբևէ և դժվար էլ թե տեսնեմ:

4. Դպրոցը առանձնապես չեմ սիրել, բայց երբ ավարտեմ, միակ վատ բանը, որ հիշեմ, դա դու ես լինելու:

5. Ես միշտ էլ գիտեի, որ ստում ես, բայց երբեք չեմ ընդհատել քեզ:

6. Ես գիտեմ, որ դու ծիծաղում ես բոլոր հնդկական ֆիլմեր դիտողների վրա, իսկ ինքդ գաղտնի նայում ես:

7. Ես գիտեմ, որ դու ինձ խորհուրդ էիր տալիս և համոզում էիր մազերս կտրել, որ քո մազերը ավելի երկար թվային:

8. Քեզ միշտ փնտրել եմ հայացքով, ամբոխի մեջ, դատարկ փողոցում, ամենուրեք:

10. Երբ արդեն մեծ կլինեմ, և երբ երեխաներս հարցնեն, թե դպրոցում ո՞վ է եղել իմ լավագույն ընկերուհին, ես կտամ քո անունը՝ հիշելով մեր մանկությունը:

11. Ու չնայած այն բանին, որ ես ատում եմ այդ երաժշտությունը, ես կլսեմ այն հանուն քեզ:

Ո՞րն է հին ժամանակները հիշելու ամենալավ միջոցը. իհարկե, լուսանկարները։ Փորփրելով դարակներս, գտա մի խունացած ալբոմ՝ լի նկարներով։ Նկարներ, որոնք նայելիս ակամայից կարող ես տխրել կամ ուրախանալ, հուզվել ու լցվել կարոտով։ Կարոտ, որը կապված է մանկության ու դրա հետ կապ ունեցող մարդկանց հետ։ Մարդիկ, որոնք գուցե այլևս չկան, ընտանիքներ, որտեղ չկա առաջվա խինդն ու երջանկությունը։ Նայում ես, զարմանում ու միաժամանակ հասկանում, թե մարդը որքան անկարող է ժամանակի հանդեպ։ Ժամանակը քայլում է, իսկ մենք չենք կարողանում կանգնեցնել այն, գոնե մի վայրկյան, մի ակնթարթ։ 

Թերթում եմ նկարները ու տեսնում մեր հին, դեռ չվերանորոգված տունը։ Տան դիմաց ես եմ ու իմ ընտանիքը։ Բոլորը կան նկարում. ծնողներս իրար կողքի կանգնած, ես՝ իմ մոր գրկում, քույրերս՝ մեր կողքերին, իսկ տատիկը՝ հորս մյուս կողքին։ Պատերը խարխլված են, ու ասես նկարից փչում է նկարի մեջ երևացող փտած փայտերի հոտը։ Տունը հին է, բայց մթնոլորտը այնքա՜ն ջերմ ու տաք։ Այժմ առաջվանը չէ ո՛չ տունը, ո՛չ էլ ընտանիքս։ Ընտանիքիս ջերմությունը պահպանվել է, բայց անդամների քանակն է պակասել. երեք քույրերս ամուսնացել են, ու բազմանդամ ընտանիքը դարձել է չորս հոգուց բաղկացած փոքր ընտանիք՝ ես, ծնողներս ու տատս։

Թերթում եմ ու հասնում մեկ այլ նկարի, որտեղ նշում ենք իմ ծնունդը. ես եմ, դիմացս՝ տորթը, իսկ գրկումս՝ քրոջս տղան։ Գիտե՞ք ամենաշատը ինչը գրավեց ուշադրությունս։ Մի խաղալիք ավտոմեքենա, որը նվիրել էր ինձ իմ հորեղբայրը։ Ու ամենահետաքրքիրն այն է, որ այդ խաղալիքը մինչ այժմ կա։ Անմիջապես անցա խաղալիքը գտնելու գործին ու գտա՜։ Ինչքա՜ն հիշողություններ… Ունեցա նույն այն զգացողությունները, որոնք ունեցա այդ խաղալիքը առաջին անգամ «վայելելու» ժամանակ։ Ուրախացա, հետո տխրեցի ու սկսեցի հորեղբորս կարոտը այդ խաղալիքից առնել։ Ֆիզիկապես նա չկա, բայց հոգեպես ինձ հետ է…

Խաղալիքը ասես մի գանձարան էր, որտեղ պարփակված էր իմ մանկության ողջ պատմությունը։ Փաստորեն իրերն էլ հիշողություն ունեն։

Խորասուզվել էի նկարների մեջ ու հանկարծ լսում եմ, թե ինչպես է ինչ-որ մեկը հարվածում սենյակիս պատուհանին։ Անձրևն էր թակում պատուհանը։ Եղանակն էլ քիչ-քիչ դառնում էր իմ տրամադրությանը համահունչ։ Մնում էր ընդամենը մի բաժակ տաք թեյ, ծածկոց ու երաժշտություն։ Վերջ, ամեն ինչ արդեն շատ լավ է։ Շարունակում եմ նայել նկարները ու հասկանում, որ լավ ժամանակները փչացնում են մարդկանց, նրանք դառնում են չար, ընչաքաղց ու ագահ՝ ձգտելով անիրականալի շքեղության, մոռանում մարդկային բարի ու պարզ հարաբերությունները։ Ո՞ւմ է պետք նյութական շքեղությունը, երբ չկա հոգու խաղաղություն։

Մարդիկ վազում են այն բանի հետևից, որն իրականում իրենցը չի…