Տյառնընդառաջը Առաքելական եկեղեցու անշարժ տոներից է, նշվում է փետրվարի 14-ին (Ըստ եկեղեցու կարգի՝ 13-ի երեկոյան ժամերգությունից հետո օրը փոխվում է): Տոնը նվիրված է քառասուն օրական Հիսուսին տաճար տանելուն: Տյառնընդառաջի նախորդ օրը՝ փետրվարի 13-ին կատարվում է նախատոնակ և անդաստանի՝ աշխարհի չորս ծագերի օրհնության կարգ:
Եկեղեցական արարողությունից հետո, հայոց հինավուրց ավանդույթի համաձայն՝ եկեղեցու բակում խարույկ է վառվում: Այս օրերին կարդում էի Արտակ Արքեպիսկոպոս Մանուկեանի «Հայ եկեղեցու տոները» գիրքը, և ահա, թե ինչ հետաքրքիր տեղեկություններ քաղեցի Տյառնընդառաջի տոնի մասին:
Տյառնընդառաջը ժողովրդախոսակցական լեզվում փոփոխված ձևերով կոչվել է Տերընտաս, Տըրընդեզ, երբեմն էլ՝ Մելետ։ «Տյառընդառաջ» բառը բացատրվում է որպես՝ «Ելանել ընդ առաջ Տեառն»։
Տոնի օրը կրակ վառելու սովորույթը գալիս է դեռևս հեթանոսական ժամանակներից։ Հնում կրակը Արևի և Լույսի խորհրդանիշն էր, համարվում էր նվիրական սրբություն։
Տյառնընդառաջի կրակը վերագրվում է հայոց Տիր աստծո պաշտամունքին։ Տիրը հին հայկական դիցաբանության մեջ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների ու արվեստների աստվածն էր։ Տոնի հին հայկական տարբերակներից Տերընդազը, պարսկերենում՝ Տիրենդազը բացատրվում է որպես նետաձիգ, և նվիրված է եղել Տիր աստծուն։
Սակայն տոնը վերագրվել է նաև կրակի Միհր աստծուն։
Առաքելական եկեղեցու տոնացույցում տոնը ներառվել է հավանաբար Սահակ- Մեսրոպյան շրջանում։
Թերևս այսքանը տոնի պատմության մասին։ Այժմ ցանկանում եմ ձեզ ներկայացնել հետաքրքիր պատմություններ ու հին հայկական ավանդույթներ՝ կապված Տյառնընդառաջի հետ։ Հնում հայկական յուրաքանչյուր տարածաշրջան տոնը նշելու յուրահատուկ ավանդույթ ուներ, որոնցից շատերն այսօր մոռացվել են կամ պահպանվել են՝ մասամբ։ Ներկայացնեմ դրանցից առավել հետաքրքիրներն ըստ տարածաշրջանների։
Տյառնընդառաջ բառը Ղազախում աղավաղված ձևով կոչվել է Տոռոնջ-Տոռոնջ, Հին Ջուղայում՝ Տառինջ-Տառինջ, Վաղարշապատում՝ Դըրընդեզ, Դարալագյազի բնիկների շրջանում՝ Դառդառանջ, իսկ գաղթականների մոտ՝ Տանտառեջ։
Հին Ջուղայում կրակ վառելու համար փշե դեզեր էին պատրաստում այդ տարի ամուսնացած երիտասարդները։ Եկեղեցում կատարվող արարողությունից հետո քահանան իր մոմով վառում էր դեզը, իսկ նրան հետևում էին երիտասարդները։ Վառված մոմերը տուն տանելով վառում էին նաև տների տանիքներին դրված դեզերը, որոնց վրայով ցատկում էին ընտանիքի անդամները: Այդ օրը նորահարսի բարեկամները տեսակ-տեսակ ուտեստներ էին բերում հարսին, որը կոչվում էր խոնջա:
Ղազախի գյուղերում կրակ վառվում էր միայն եկեղեցու բակում: Կրակը սովորաբար վառում էին այդ տարի ամուսնացած երիտասարդները: Ըստ ավանդույթի՝ որ կողմ գնար ծուխը, այդ կողմի համար էլ տարին բերքառատ կլինի: Հետո ընդհանուր կրակից յուրաքանչյուրը այրված փայտի կտոր էր տանում իր տուն, պահում ապահով տեղում, կամ դնում հավաբնում, որ հավերը շատ ձու ածեն կամ թուխս նստեն:
Վաղարշապատում և շրջակա գյուղերում նորահարս ունեցողի տուն էին գնում աղջիկներն ու հարսները՝ միասին տոնը նշելու համար: Քավորը բռնում էր փեսայի, իսկ փեսան՝ հարսի ձեռքը, և միասին պտտվում էին վառվող կրակի շուրջը, հետո երեք անգամ ցատկում կրակի վրայով: Այնուհետև հրավիրված աղջիկները դեղ էին քսում իրենց թարթիչներին և սևացնում դրանք: Նյութը պարտավոր էր պատրաստել տան նորահարսը:
Դեզի վրայով ցատկելը չարքերից, «չլավից» (ոչ լավ, վատ բան) ազատվելու համար էր:
Դարալագյազի գաղթականներով բնակեցված մի քանի գյուղերում կրակը վառում էր քահանան, որից հետո ջուղայեցիների նման վառված մոմերը մարդիկ իրենց տուն էին տանում:
Երբ քահանան կարդում էր Սիմեոն ծերունու՝ Մարիամին ասած խոսքերը. «Ընդ քո իսկ անձն անցցե սուր», բոլորը գաղտնի կտրում էին իրենց մոմից մի կտոր և պահում գրպանում, որ օձն իրենց չկծի:Նույն նպատակի համար յուրաքանչյուր ոք կրակով այրում էր իր հագուստից մի կտոր:
Խաչիկ գյուղում այրում էին խոնջանի (անդրավարտիքի) ծայրը: Ժողովուրդը հավատում էր, որ կրակը կարող է բուժել հիվանդներին, ուստի որ տանը վատառողջ կար՝ երդիկով բարձրացնում էին կրակի մոտ, որ ապաքինվի: Խարույկից մի կտոր անպայման նրանք երդիկից գցում էին ներս, որ բախտը տան վրա լինի:
Վանեցիները տոնը կոչել են Տենդառաջ: Տոնի նախօրյակին նոր ամուսնացած տղաները շապիկ էին հագնում և մասնակցում ժամերգությանը: Արարողությունից հետո եկեղեցու բակում կրակ էր վառվում, և հարսներն ու փեսաները ցատկում էին վրայով:
Գիշերը նորապսակների տանը խարույկահանդես էր անցկացվում, իսկ կրակի վրայով առաջինը տան մամիկն էր ցատկում, ու դիտավորյալ այրում հագուստի ծայրը, որ չարքերը տնից հեռու մնան:
Այստեղ ևս կրակի ծխի ուղղությունից կախված էր տարվա բերրիությունը:
Սղերդում տոնը կոչվում էր Մելետ: Նախատոնակի երեկոյան կանայք ու աղջիկները մոմերով գնում էին եկեղեցի, իսկ տղամարդիկ չոր փայտեր էին բերում: «Քրիստոս փառաց» տաղի ժամանակ նրանք գնում էին այգիներ ու դաշտեր՝ տոնը նշելու: Աղջիկները մոմի պատրույգը քսում էին իրենց աչքերին՝ աչքացավից խուսափելու համար:
Ժողովրդական այս և այլ ավանդույթներից արդեն իսկ երևում է, որ տոնն առավելապես առնչվում է նորապսակների օրհնության հետ: Տյառնընդառաջի արմատները հասնում են հին հայկական հեթանոսական հավատալիքներին:
Ներկայումս տոնի օրը եկեղեցում կատարվող արարողությունների ծիսական բաժինը՝ մոմ վառել, «ճրագ լուցանել», անդաստան կատարել, վերապրեցնում են հայկական հին-հին հիշատակներ:
Առաջին ձյունը, որը եկավ նոյեմբերի մեկին, ուրախություն էր։ Բայց այդ ուրախությունը միայն մեզ՝ երեխաներիս համար էր։ Առաջին ձյան հետ բոլոր գյուղացիները սկսում են մտածել վառարան տեղադրելու, վառելափայտի պակասի և ջրի խնդրի մասին։ Ջրի խնդիրը մեր գյուղում ամենամեծն է։ Ամռանը ջուրը շատ դժվարությամբ է գալիս, ձմռան մասին խոսելն էլ երևի ավելորդ է։ Ջուրը ձմռանը սառչում է, և գյուղի մեծ մասը մնում է առանց խմելու ջրի։
Օրերս այցելեցի Սպիտակի ԵՄՔԱ, որտեղ կամավորական ծրագրով աշխատում և արդեն մեկ տարի է Հայաստանում ապրում է մի ամերիկուհի։ Նրա անունը Նայոմի Թայս է։ Բավականին հետաքրքիր ու անմիջական անձնավորություն, ում հետ ունեցա ոչ պակաս հետաքրքիր զյույց։ Բայց մինչ զրույցը ձեզ ներկայացնելը մի բան ավելացնեմ՝ նա նոր է սովորում հայերեն, ու երբ մտա ներս, նրա սեղանին նկատեցի հայերենի տետրն ու շատ ուրախացա։
-Արդեն բավական ժամանակ է ապրում եք այստեղ, ի՞նչն է Ձեզ ամենից շատը գրավել հայերի մեջ ու, առհասարակ, Հայաստանում։
