«Շանթի» չէ, ավելի շատ՝ Քամյուի, բայց դե, ոչ էլ իրենը:

Կգաս, չէ՞։ Ուզում էի, որ երկուսով մնանք ու մի երկու բան ասեմ, բայց փոշմանեցի։ Չգիտեմ՝ ինչի։ Չէ, պատճառը դու չես։ Էս վերջերս շուտ-շուտ եմ սկսել փոշմանել։ Իրականում ասելու բան ունեմ, բայց չգիտեմ՝ ոնց սկսել։ Երևի բոլորի հետ էլ պատահում է։ Կամ՝ չէ։ Չգիտեմ։ Բայց ինձ հետ պատահեց, էլի։

Մի տեսակ ձմեռն էլ նույնը չի։ Չէ, դե ձյունը կապ չունի, եղանակը լավ էլ սրտովս է, ուղղակի անհավես է։ Եմ։

Հա, գիտե՞ս՝ ինչ եմ հիշել։ Եթե տղա լինեի ու անվճար չսովորեի՝ հիմա բանակում պիտի լինեի։ Հավես կլինե՞ր։ Ես էդպես չեմ կարծում։ Բայց, եթե ասենք մի տարի փոքր լինեի՝ անվճար սովորելը կապ էլ չէր ունենա։

Տեսնես՝ ո՞նց կտանեի էդ փաստը։

Ցույց չէի անի, երևի։ Բայց երևի ծանր նստեր։ Ամռանը մեր դասարանի տղաներն էլ կգնան։ Դե, իրենց «բախտը բերել է», կարող ենք ասել. ավարտական քննություններից հետո բանակ գնացող չկար։ Ոչ մի անգամ չեմ գնացել, բայց գիտեմ՝ էդպես ավելի դժվար է, հաստատ։ Անվճար սովորող էլ չկա, որ նեղվեր, կամ, ասենք ուրախ-ուրախ՝ «Ես եմ»-ով ծառայեր։ Իմ բախտը մի քիչ չէր բերել։ Մի տարվա տարբերություն էր, բայց ես դա զգում էի ուղիղ տասնմեկ տարի։ Հա, կարող է չհավատաք՝ մենք վերջինն էինք, ովքեր տասնմեկ տարի էին սովորելու, ոչ թե տասներկու։ Էս առումով բախտներս իրոք բերել էր։ Բայց սրանից ձմեռը ավելի լավը չդարձավ։

Այ, չէր բերել էն մի քանիսի բախտը, ովքեր ինչ-որ զրո դասարանով սկսեցին, չնայած՝ մեր տարիքի էին։ Մենք ավարտել ենք՝ իրենք մեր դպրոցում երեքն են մնացել ու մեզ պես չեն հաշվում օրերը, որ վերջին զանգից բաժանում է իրենց, որովհետև երեքով վերջին զանգը մի քիչ էն չի։ Տղաներն էլ միանգամից բանակ կգնան։ Եսիմ։

Երեկ էլ դպրոց էինք գնացել՝ դասարանով։ Երևի իրենց համար էլ էր անիմաստ, որոշել էինք մի քիչ ցրվել։ Էնտեղ՝ աստիճանների վրա հասկացա, որ կարոտել եմ վերջին դասղեկիս ու մի քանի ուսուցչի միայն։ Դպրոցը, դասարանը, երեխեքը, տպավորություն էր, որ մի տասը տարի առաջ եմ ավարտել, բայց, իրականում ամեն ինչ նույնն էր։ Աղմուկն էլ, որից գլուխս ցավում էր։ Դրան ամենաքիչն էի կարոտել, բայց առաջինը դա դիմավորեց։ Նոր ուսուցիչներն էլ ապացուցում էին, որ ոչ մի տեղ, ոչ մի դեպքում ոչինչ նույնը չի մնում։ Թեկուզ մի քանի ամիս անց։

- Երեխե՜ք, էս ձեզ հե՞տ են բերել,- նոր «ավագ դասարանցիներից» էր։

Մերոնք մի քիչ ուրախացան։ Ես՝ մտքումս. «Աստված չանի»։ Չգիտեմ՝ ինչի։ Հենց էնտեղ՝ միջանցքում հասկացա, որ ինչքան էլ բողոքեմ համալսարանիցս ու ֆակուլտետիցս՝ ոչ մի դեպքում համեմատության մեջ չեմ դնի դպրոցի հետ։ Հաստատ նրա համար, որ վերջին տասներկու տարվա մեջ առաջին անգամ է, որ արձակուրդն արդեն ուժերս վերականգնելու փոխարեն՝ խլում է։

Գիտե՞ս՝ երբեք չեմ հասկացել էն երեխեքին կամ ուսուցիչներին, որոնց թվում էր կամ թվում է, թե լավ սովորելը մենակ գրքերի մեջ եղածն անգիր անելն ու գրատախտակի մոտ ճոճվելով պատասխանելն է, մեկ էլ դպրոցի համար «ուշագնաց լինելն» ու շաբաթ-կիրակի օրերն էլ դասերի մասին մտածելը։ Կամ, ասենք՝ արձակուրդները տրված հանձնարարությունները կատարելու համար օգտագործելը։ Ես միշտ էլ դրանք վերջին օրերին էի անում ու ամռանը կարդում այն, ինչ մտքովս կանցներ։ Իսկ հիմա ավելի շատ բան եմ հիշում։

-Դասերը ո՞նց են։

Եսիմ։ Իմը՝ ընտիր։ Բայց եկեք փոխենք թեման։ Ու մենք պատմում ենք իրար լիքը անկապ ու անիմաստ բաներ։ Խոսում թեմաներից, որոնց մասին չէի էլ մտածել։ Ու դրանից ձմեռը մի քիչ ուրիշ է դառնում։ Չգիտեմ՝ մանկանում ենք թե չէ, բայց երևի մի բան փոխվում է։ Մի երգ կա, ասում է՝ I’m only human after all․

Երևի բոլորս էլ մարդ ենք, ու մեզ էլ մի քիչ կարելի է։

Իսկ իրականում ես սա չէի ուզում ասել։ Բայց դե, մյուս անգամ, երևի։

-Մի բանով կօգնե՞ք, մի բանով օգնեք, էլի, երեխես մեղք ա:

Սարսափելի հայացքով ուղիղ աչքերիս մեջ նայելով, երեխան գրկին՝ աղերսում էր մի կին։ Փորձեցի սառն անցնել: Պետական համալսարանից մինչև տնտեսագիտական քայլեցի, բայց հայացքը հանգիստ չէր տալիս: Հետ դարձա ու ճանապարհին հիշեցի, որ այդ կինը նույն այն մայրն էր, որին շարունակ տեսնում էի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու պատի տակ՝ նույն դերում: Երեխայի համար ինչ-որ բաներ էի գնել։ Երբ մեկնեցի կնոջը, այնպես զարմացավ, կարծես նոր ինքը չէր տվողին՝ օրհնող, սառն անցնողին՝ անիծողը:

Մի քանի օր անցավ: Երեխայի աչքերը չէի մոռանում: Անընդհատ անցումների տակ փնտրում էի նրանց: Սովորական առավոտ էր, դասի էի գնում, մի կին երեխայի հետ բարձրացավ, ու տրանսպորտում տեղ չկար: Տեղս փորձեցի զիջել կնոջը, բայց նա մերժեց՝ խնդրելով միայն երեխային գրկել: Երթուղայինը այնքան լիքն էր, որ կնոջ դեմքը այդպես էլ չտեսա: Առաջին հայացքից ճանաչել էի երեխային: Մուրացկանի երեխան էր, միայն թե հագուստը կոկիկ ու մաքուր: Մինչև իջնելը հասցրի լսել կնոջ խոսակցությունը իր բիզնեսի մասին, տեսնել սիրալիր վերաբերմունքը, բավականին թանկ հեռախոսը… Մենք նույն կանգառում իջանք: Ճանաչեց ինձ: Երեխային գրկեց ու ոտքը արհեստականորեն կախ գցելով փախավ: Գուցե և ամաչեց:

Մի բանով օգնե՞մ: Իսկ ինձ ո՞վ կօգնի…

Բարև, ընկե՛ր։ Ես 14 տարեկան եմ, շատ վախկոտ, բայց միևնույն ժամանակ՝ համարձակ։ Կարծում եմ իմ տարիքի ցանկացած երեխա պետք է համարձակ լինի։ Ինչու՞, որովհետև Հայաստանում վախկոտներ պետք չեն: Հունվարի 28-ին նշում ենք Բանակի օրը, իսկ ո՞ւմ կամ ինչի՞ հաշվին ենք նշում այն… Շատ ենք խոսել Քառօրյայի մասին, բայց իմ կողքին ապրում է Արամը՝ մասնակիցը: Որոշեցի հարցազրույց վերցնել ու ամեն ինչ իմանալ նրանից:

 -Արամ ջան, պատմիր որոշ բաներ Քառօրյայի մասին։ 

-Ապրիլի 1-ն էր, մենք դիրքերը հանձնեցինք հաջորդ գումարտակին և իջանք զորամաս, բայց արդեն իրավիճակը լարված էր, ու հակառակորդը կիրառում էր տարբեր հրետանիներ։ Ոչ ոք չէր մտածում, որ այդ ամեն ինչը կարող է հասնել լայնամասշտաբ գործողությունների։ Իջնելու ժամանակ, երբ հակառակորդը կրկին հրետանի կիրառեց, մենք ունեցանք վիրավոր, բայց թեթև էր վիճակը։ Տագնապը հուշեց, որ սկսվեց… Հակառակորդը իր ուժը կիրառում էր մեզ վրա, կարծես կարկուտ թափվեր։ Մեզ ուղարկեցին թաքստոցներ, արդեն առավոտյան ժամը 6-ն էր։ Հակառակորդը հարձակվել էր մեր գլխավոր դիրքերից մեկի վրա, բայց տղաները հերոսաբար կռվում էին. դիրքում մնացել է Ռոբերտ Աբաջյանը՝ մի նռնակով, զոհվել են Քյարամ Սլոյանը, Անդրանիկ Զորաբյանը և Արմենակ Ուրֆանյանը։ Իսկ մենք մեծ դժվարությամբ հասանք դիրքեր երկու գումարտակով։ Ապրիլի 2-ից մինչև 6-ը տեղի էին ունենում ծանր մարտեր։ Վերջապես հրադադար:

2016 թվականի հոկտեմբերի 20-նն էր։ Արամին մնացել էին հաշված օրեր տուն վերադառնալու, և նա դիրքում էր՝ ականապատված խրամատում, Արամը հետ քայլելով ոտքը դրել էր ականի վրա։ Դիրքում բարդ է. մեկ անզգույշ քայլ և… Արամի նման քաջ տղաների շնորհիվ է, որ հիմա կա մեր երկիրը: Նրանց միշտ սպասող կա, միայն թե պատերազմը… Պատերազմ… Չեմ հասկանում ու հանուն ինչի՞, մի հողակտորի՞, մի՞թե մարդկությունը այդ հողակտորի մեջ է։ Ամենքս մեր հողակտորի տերն ենք, մեր մի բուռ հողակտորի:

Զանգ եկավ։ Վաղը պարապմունքի եմ, պատմության մրցութին մնացել են հաշված օրեր, իսկ ես դեռ չեմ ավարտել հարցաշարս։ Ի՞նչ անել․ անջատել երաժշտությունը, վերցնել գիրքն ու սկսել կարդալ։ Ի դեպ, Սևակի «Քամին» է լցրել սենյակս, զգում եմ, որ արդեն տհաճ է լսելը, մի տեսակ հոգնել եմ նույն երգը լսելուց, բայց միևնույն ժամանակ, կախվածության մեջ եմ ընկել։

Բացում եմ գիրքը, երաժշտությունը չեմ անջատել։ Նայում եմ տողերին, չէ, չեմ կարդում, ուղղակի նայում եմ։ Փակում եմ գիրքը, մեղադրում «Քամուն»։ Լցվեց սենյակս, թերթեց գրքի էջերը ու փակեց։

Ես չեմ կարողանում կենտրոնանալ, գրողը տանի, հաստատ պարտվելու ենք մրցույթում, եթե այսպես շարունակվի։ Գրո՞ղը, գրողը հիմա անշարժացած մատներս են, բայց ես չեմ, ես երբեք չեմ կիսվում իմ ապրումներով, կամ, միգուցե, չէի կիսվում, ինչևէ։

Դասից վերադառնում եմ, մտնում տուն, ուրախ-ուրախ պատմում եմ, թե ինչպես եմ անցկացրել օրս։ Ինձ ոչ ոք չի լսում։ Հայրս նստած է բազմոցին, մայրս՝ վառարանի կողքին։ Նրանք երկուսն էլ տանն են, ինձ հետ նույն սենյակում, բայց միևնույն է՝ ինձ ոչ ոք չի լսում։

Նայում են, բայց չեն լսում, ինչպես ես՝ նայում եմ, բայց չեմ կարդում։ Ու այդպես ամբողջ օրը։

Ես նկատել էի մորս արցունքները։ Դրանք պարզապես խառնում են իրար հոգիս, փոթորկում, ինչպես քամին։

Իմ հոգու քամին չի դադարում, որովհետև ինձ ոչ ոք ոչինչ չէր պատմում, միակ միջոցը նրանց խոսակցությունից որևէ բան կռահելն էր, բայց դա էլ չօգնեց․ խոսակցություն չկար։

Ես գիտեմ, որ ինչ-որ բան այն չէ։ Ինձ հույս տվեց միայն մորս համբույրը՝ քնելուց առաջ, բայց էլի ոչ մի բառ։

Ի՞նչ է, ես այդքան փո՞քր եմ, ոչինչ չե՞մ հասկանա, եթե կիսվեն ինձ հետ։ Եթե տեղը գա, կասեն, որ հիմա մեծ աղջիկ եմ, պատասխանատու իմ ու եղբորս քայլերի համար, իսկ ո՞ւր է այդ մեծ աղջիկը, երբ գալիս է ծնողների մտատանջությունը կիսելու ժամանակը։

Մամ, պապ, ես ուզում եմ, որ ինձ մեծի պես ընդունեք, ես հոգնել եմ փոքր լինելուց, ես կարող եմ հասկանալ ձեզ։

Մամ, ես էլ կաղոթեմ, ինչպես դու, ու հավատա՝ ամեն ինչ լավ է լինելու։

-Լավ ա, էլի, ձեր համար տաք, արև-անուշ ապրում եք։ Թեթև ձյուն ա դրել, ցուրտ չի,- ասաց մեր հարազատներից մեկը, ով վերջերս հյուր էր եկել մեզ Էջմիածնից,- բա չէ, մեր մոտ։ Հո մառախուղ չի՞, հո մառախուղ չի՞, էլ դու սուս։ Հասնում ենք Աշտարակի կողմերը, նոր եղանակը դզվում ա։ Տաք, արև։ Լավ ա, էլի։

Իրոք։ Բոլորն էլ նկատել են, որ այս տարվա ձմեռը այնքան էլ նման չէ անցած տարիների ձմռանը։ Մեզ մոտ ձմեռը շատ ցուրտ էր լինում։ Դեկտեմբերի 10-ին արդեն ճանապարհները փակ էին լինում, դպրոց գնում էինք միայն երկու-երեք օր հետո, երբ որոշում էին մաքրել ճանապարհները։

-Անցած տարի էս վախտ արդեն տրակտորները չորս անգամ մաքրել էին,- ասաց մեր հարևանուհին և ձեռքը վերցրեց սուրճի բաժակը, որն ի դեպ, ես էի պատրաստել և դրա պատճառով լսում էի նրանց զրույցը։

-Հա, իսկականից։ Չէինք կարում լվացք փռեինք էնքան ցուրտ էր,- ասաց տատիկս,- իդմալ մեկ էլ 60-ականներին էր էղել, բայց դե դեկտեմբերին ձուն կար գոնե, ոչ թե՝ ըհըն, նոր էս օր թեթև գալիս ա։

Ամանորի գիշերը մեզ մոտ անձրև էր գալիս, իսկ այսպիսի դեպք ոչ մեկը չէր հիշում։

-Իդմալ հլը չէր էղել։ Մինագ կհիշիմ, որ 2011 թվին հենց ամսու 31-ին ձուն էկավ, բայց անձրև՞։ Չէ, չի էղել։

Նստած հեռուստացույց էինք նայում ու մի գյուղացի ասաց, որ իրենց ծառերը արդեն ծաղկել են։

-Պապի, լա՞վ ա, որ սենց լինի,- հարցրեցի պապիկից։

-Սենց՝ ո՞նց,- պատասխանեց պապին։

-Դե որ արդեն հունվարի մեջ ենք, բայց հլը նոր ձյուն ա գալիս։

-Օրինակ, էն գյուղերում, մարզերում, որ տաք ա, ասենք, Արմավիրում, էտի վատ ա։ Որտև ծառերը կծաղկեն, բողբոջ կտան, իսկ հետո մառոզը դրանք սաղ կփչացնի։ Բայց դե մենք լեռան տակն ենք։ Էտքան տաք չի լինի, որ ծառերը բուսնեն։ Յանի գարունը շատ ա բուսնում, ուր մնաց՝ ձմեռը,- ծիծաղելով ասած պապիկը և անցավ իր գործին՝ փայտ բերելուն։

Դե ինչ, կարծում եմ, որ այս ձմեռը ոչ մեկին վնասներ չի տա։ Ասում են՝ ինչպես տարին դիմավորես, այնպես էլ կշարունակվի։ Տարին տաք սկսեցինք։ Կարծում եմ տաք էլ կշարունակվի, կարևորը մեր հոգիների տաքությունը չկորցնենք։

Հ. Գ. Մինչ հոդվածը պատրաստվում էր տպագրության Ապարանում ձյուն եկավ։