-Չակոր, դու՛ կարող ես, պետք է վազես…

-Չմտածես, դու պետք է հաղթես այս մրցավազքում:

-Առաջ, չկանգնես… Այո՜… Դու հաղթեցիր…

Հիշեցի՞ք: Պարապմունքից հոգնած վերադառնում եմ տուն: Հյուրասենյակից լսվում են բարձր ձայներ: Բացում եմ դուռը ու տեսնում, որ ամբողջ ընտանիքս լարված սպասում է, արդյո՞ք նա հասնում է եզրագծին, թե° ոչ: Անկախ ինձանից ես էլ սկսեցի ոգևորված նայել: Նա նպատակ ուներ ու պատվով հասավ եզրագծին: Քննությունները նույնպես նմանեցրի այդ մրցավազքին: Ինը ամիս շարունակ վազում ենք, վազում ու փորձում հասնել այդ բաղձալի եզրագծին: Ինչպես ֆիլմում, այնպես էլ կյանքում, ամիսները արագ էին անցնում, իսկ վերջին մեկ ամիսը, կարելի է ասել, գովազդային ընդմիջումներով անցավ: Յուրաքանչյուրս ցանկանում էինք պատվով հասնել եզրագծին: Իսկ եզրագծին հասնելը միշտ էլ դժվար է: Ինչպես Չակորը վազքի ընթացքում հանդիպեց չար ու նախանձ մարդկանց, այնպես մենք կյանքում, այս ամիսների ընթացքում հանդիպեցինք այնպիսիններին, ովքեր նեղվում էին, որ դու պատվով հաղթահարեցիր ամեն ինչ: Իսկ վազքուղուն կանգնած յուրաքանչյու դիմորդ ցանկանում էր թռչել ինչքան կարող էր վերև, ցնծալ, հպարտանալ: Չակորը փորձում էր ջնջել ստրկության նշանը, իսկ այնտեղ կանգնած յուրաքանչյուր դիմորդ ունի հստակ նպատակ և ամուր կագնած է իր ոտքերի վրա` մեկը ուզում է դառնալ լավ լրագրող, մյուսը արդար դատավոր, մեկ ուրիշը՝ անշահախնդիր բժիշկ…

Ես հասա եզրագծին:

Ամբողջ կիսամյակի ընթացքում, երբ գնում էի դպրոց, ունեի մեկ ցանկություն՝ որ արձակուրդները շուտ գան: Իսկ հիմա, երբ արդեն համարյա անցել է արձակուրդների առաջին ամիսը, հակառակ ցանկությունն ունեմ. անհամբեր սպասում եմ դասերի սկսվելուն: Դպրոցում օրն անցնում էր հետաքրքիր, և չէի նկատում, թե ինչպես է անցնում ժամանակը: Դե, արձակուրդներն էլ են հետաքրքիր անցնում, բայց, միևնույնն է, զգում եմ դպրոցի կարիքը: Արձակուրդների ժամանակ սկսվում է «լողալու սեզոնը»: Մեր Բաղանիս գյուղի մոտով փոքրիկ գետակ է հոսում: Այնտեղ կա նաև մի փոքրիկ ջրվեժ, որին գյուղացիները Ձախլիկ են կոչում: Օրվա մեծ մասն անցնում է հենց այնտեղ: Երեկոյան, երբ հովն ընկնում է, հավաքվում ենք դաշտում ու սկսում տարբեր խաղեր խաղալ: Մեծ ու փոքր չեն տարբերվում. բոլորը խաղերին մասնակցում են հավասար: Երեկոյան ավելի ուշ՝ մութն ընկած ժամանակ, հավաքվում ենք գյուղամիջում ու զրույցի բռնվում:

Երբ առաջին անգամ դպրոց գնացի, շատ ուրախ էի: Հետո դասարանում տեսա կլոր թշերով մի աղջկա, որը լաց էր լինում: Ես էլ սկսեցի արտասվել, մինչ այսօր աչքիս առաջ այդ տեսարանն է գալիս։ Այս ամենից նեղված՝ ես արտասվում էի, մինչ մայրիկը հանգստացրեց ինձ ու կտրեց ձայնս։ Մտածում էի դպրոցը վատն է, քանի որ ստիպում է ինչ-որ մեկին արտասվել։

Տարիներն անցնում են շատ արագ, ու չես հասցնում հասկանալ պահի լրջությունը։ Այսօր, երբ փոխադրվել եմ տասներկուերորդ դասարան, հասկանում եմ, որ կյանքիս մի շրջան մեկ տարի հետո պետք է ավարտվի։

Հիշում եմ դասարանում կատարված բոլոր հետաքրքիր դեպքերը։ Հատ-հատ կարող եմ թվարկել մեր կռիվները, կարող եմ ասել, թե քանի անգամ եմ «անբավարար» ստացել։ Երբ ուսուցչուհիներից մեկը բարկանում էր ինձ վրա, մտածում էի ժամանակի արագ անցնելու մասին։ Բայց հիմա, երբ սկսել եմ կարոտել թեկուզ և այդ ժամանակները, հասկանում եմ, որ պետք է գնահատել դպրոցում անցկացրած ամեն մի պահը։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր մարդու կյանքում դպրոցական տարիները մեկ անգամ են լինում։

Այս տարի էլ պատրաստվում ենք գնալ էքսկուրսիայի: Մտածելով, որ կարելի է չգնալ՝ ինքս ինձ հետ խոսում էի.

-Մեկ ա՝ եսիմ ուր չենք գնում։ Էս տարի չգնամ։ Բայց, եթե չգնամ, էլ ե՞րբ պիտի գնամ։ Էս տարի մեր վերջին տարին է։ Մյուս տարի անելու շատ բան կունենանք ու երևի չենք հասցնի մտածել էքսկուրսիայի մասին։

Ու մտքերիս մեջ խորասուզվելով՝ սկսեցի հիշել դպրոցում անցկացրած լավ ու վատ օրերը: Մտածելիս ժպտում էի: Քույրս, կողքից նկատելով իմ ժպիտը, սկսեց հարցեր տալ.

-Ջեմ, գժվե՞լ ես:

-Հը՜մ:

-Ջե՜մ:

-Հա, հա, ասա։ Ի՞նչ էիր ասում:

-Հեչ, ուղղակի մի տեսակ ուրախ ես։ Ի՞նչ ա եղել՝ սենց ոգևորվել ես։

-Հիշում եմ, որ ձմեռվա կեսին դիպմամբ դասից փախանք ձնագնդի խաղալու, որ հետո էսպես նստենք ու հիշենք մեր դպրոցական օրերը։

-Հա, հետո ի՞նչ։ Կարո՞ղ ա մոռացել ես՝ ոնց էր դասղեկդ բոլոր ծնողներին խառնել իրար։

-Չէ, Էմ, չեմ մոռացել։ Ուղղակի վախեցանք։ Հիշո՞ւմ ես, որ տուն մտա: Մեր մոտի երեխեքին բոլորին հետս բերել էի, որ արդարանալիս բոլորս միասին արդարանանք…

 Իմ կարծիքով երեխա լինելը հեշտ չէ, որովհետև մեծերը շատ անգամ երեխաների կարծիքը չեն լսում: Օրինակ, մի անգամ մենք գնացել էինք Հանքավան, պետք է անցնեինք մի բարձր տեղով: Ես խորհուրդ տվեցի անցնել կողքի ճանապարհով, որովհետև ինձ թվաց, որ մեքենայի շարժիչը կվնասվի: Նրանք չլսեցին ինձ. մեքենան թեև չվնասվեց, բայց լավ շրխկաց, և իմ գլուխն այդ հարվածից կպավ դռանը և ցավեց:

 Վարդան Արշակունի, 9 տարեկան

***

-Դե, երեխաներ, – ասաց գրականության ուսուցչուհին, – գրեք, թե ամռանը ինչ եք կարդալու:

Եվ սկսեց դանդաղ թելադրել՝ ասես ցանկանալով երեխաներին տանջամահ անել:

-Չէ,- կամաց ասացի ես, – ինձ դուր չեն գալիս նրա հանձնարարած գրքերը:

Հանկարծ ուսուցչուհին լսեց իմ ասածը.

-Ուրեմն դու քո ուզածը կկարդաս, բայց քանակը այնքան, ինչքան ես եմ տվել:

-Այո,- ուրախ բացականչեցի ես:

Եվ «Սամվելը»:
-Չէ,- սահեց իմ շուրթերից, – սպանեք՝ չեմ կարդա:
-Ինչո՞ւ, – հարցրեց ուսուցչուհիս:

-Դե, ընկեր Ռաֆայելյան, ինքներդ էլ գիտեք, – կմկմալով ասացի ես:

-Լավ, որովհետև հայրասպա՞ն էր:

Ես գլուխս դրական շարժեցի:

«Ինչ լավ է, որ ես փոքր եմ, – մտածում էի ես, – եթե ես մեծ լինեի, դպրոց չէի գնա, և միգուցե ուսուցչուհուս փոխարեն իմ աշխատավայրի տնօրենին ասեի՝ չեմ աշխատի, և զրկվեի աշխատանքից»:

 Էլեոնորա Հարությունյան, 13 տարեկան

***

Երեկ պապիկս իր մանկության ճամբարից մի դեպք էր պատմում, երբ հանկարծ ասաց.

-Ռոմ, ռադիոն միացրու:

«Սիրելի ռադիոլսողներ, այսօր մեր հյուրն է»…

Հաղորդումից միայն այն էի հիշում, որ թեման ճամբարն էր, հիշում եմ վերջին նախադասությունը և վերջին հարցը.

-Բայց Հայաստանի սահմանադրության համաձայն  բոլոր երեխաներն ունեն ճամբարում հանգստանալու իրավունք: Պետությունը կարող է ճամբար ուղարկել միայն 300 երեխայի:

Ես անջատեցի ռադիոն և սկսեցի մտածել. եթե մեր կառավարությունը միայն 300 երեխայի կարող է ճամբար ուղարկել, իսկ ի՞նչ անեն մյուսները, մի քանի տասնյակ հազարավոր երեխաները: Երանի բոլոր երեխաներն էլ ճամբար գնային: Այսպես երազելով ես շարունակում էի լսել պապիկիս պատմությունը, որը հին ու բարի օրերի մասին էր: Երբ գործում էին ոչ թե 6, այլ տասնյակ ճամբարներ: Իսկ ամառվա տապը բոլորիս է անխնա նեղում:

Նարինե Դանեղյան, 11 տարեկան

 ***

-Երեխաներ, հանեք ձեր տետրերը և սկսեք գրավորը:

Իսկ այդ ժամանակ ես նստել, երազկոտ հայացքս հառել էի մի կետի: Հանկարծ մեկը մեջքիցս բոթեց:

-Տղա ջան, քանի՞ անգամ ասեմ, որ հանես տետրդ և սկսես գրել, – բարկացավ ընկեր Համբարձումյանը, – ինչո՞ւ չես գրում, կարո՞ղ ես ինձ բացատրել:

-Հավես չունեմ,- ասացի ես, քանի որ դա այն առաջին բառն էր, որ եկավ մտքիս:

-Տղա ջան, ի՞նչ ասել է՝ հավես չունեմ:

-Ոչ, ընկեր Համբարձումյան, մի նեղացեք, ուղղակի ուրիշ պատճառ կա:

-Կարելի՞ է իմանալ:

-Սիրահարվել եմ, ընկեր Համբարձումյան, – ցածր ձայնով ասացի ես, սակայն ամբողջ դասարանը լսեց:

-Դե, լավ, հասկանալի է: Շարունակիր երազել:

 Դավիթ Բաբայան, 14 տարեկան

 ***

-Ախր, ինչո՞ւ ծրագրային գրքերը չես կարդում, հանրիդ ամառայինները չես անում. չէ՞ որ մաման միշտ բողոքում է, – մտահոգված հարցնում էի քրոջս:

-Է՜, Նանե, լա՜վ, էլի, հիմա էլ դու, ձանձրալի է, չե՞ս հասկանում:

-Լավ, լավ, – թեման փոխեցի՝ հասկանալով, որ այնքան էլ հաճելի խորհուրդ չեմ տալիս:

-Նան, տես, ծաղիկներս լավն են, չէ՞, իսկ էս ծառի մոտից ես ժամերով ամպերն եմ հաշվում, մայրամուտն եմ դիտում, իսկ էս վերջերս էլ Մարսն եմ դիտում:

-Դե լավ, էլ մի փիլիսոփայի, ես գիտեմ, որ այգում քո զբաղմունքը միայն երազելն է:

-Լավ, էդ մի կողմ, էն կինոն նայեցի՞ր, որ ասել էի: Էնքան հետաքրքիր էր: Տեսա՞ր էն մասը, որ աղջիկն իր աստղը գտավ երկնքում:

-Չէ, չեմ նայել, դաս էի անում:

-Է՜, Նան, ինչ անհավես մարդ ես:

Հիմա հասկացա՞ք՝ ինչու քույրս, գրականությունից բացի, էլ դաս չի անում: Նա այնքան ռմանտիկ է, էլ ի՞նչ դաս, ի՞նչ պատմական գիրք: Հիմա ո՞վ է ճիշտ, դաս անողնե՞րը, թե՞ քույրս:

 Նանե Սահակյան, 14 տարեկան:

***

-Էրեխեք, ամառվա համար տված գրքերը կարդացե՞լ եք, – հարցրեց Վահեն:

-Չէ, հա, հո չե՞նք գժվել,-ձգելով արտասանեց Հարութը, և բոլորը լուռ հարգանքով նայեցին նրան: Այդ պահին Հարութը, պարզ է, իրեն յոթերորդ երկնքում էր զգում: Չէ՞ որ նա այդ պահին «իսկական տղա էր», որը չի վախենում ուսուցիչներից, գիտի իր ժամանակը ճիշտ օգտագործել և չի տարվում «ղզիկական» զբաղմունքներով:

-Ճիշտ ա, բա հո չե՞նք նստի գիրք կարդանք, – ասաց Սերգեյը, զզվանքով շեշտելով վերջին երկու բառերը:

Գիրք չկարդալը հիմա այնքան էլ պատվաբեր չէ: Ով չի կարդում, նա հերոս է ուրիշների աչքին: Անընդհատ ասում են.

-Գիրքը քեզ ի՞նչ ապագա:

Պատճառը միայն ծուլությունը չէ, ուղղակի, երբ չես կարդում և բոլորին ասում. «Հո գիրք չե՞նք կարդալու», ապա հերոս ես:

Երեխաներին մնում է ընտրել կարդա՞լ, թե՞ հերոս դառնալ: Ընտրությունն այնքան էլ բարդ չէ:

 Գոռ Բաղդասարյան, 15 տարեկան 

2003թ.

Ի՞նչ, արձակուրդներից երեք շաբա՞թ է անցել: Ա՜խ, կարծես մի ողջ հավերժություն անցած լինի: Արդեն հասցրել եմ կարոտել դասարանիս, երեխեքին, մեր ընտրական դասամիջոցները: Ինչո՞ւ ընտրական, հիմա բացատրեմ:

Ուրեմն, մենք դասարանում 13 աղջիկ ենք և 3 տղա: Դե, աղջիկներն էլ ոչ պակաս թիթիզ են, իսկ բարձր դասարանի տղաներն էլ «սրտից թույլ»: Երբ զանգը հնչում էր, պետք է հասցնեինք արագ դասարանից դուրս գալ, որովհետև վայրկյաններ հետո դասարանի դռան առաջ ընտրական շտաբ էր ձևավորվում: Մեր «շատ սիրելի» տղաները մեզ չափում-ձևում, ոտքից գլուխ տնտղում էին, իսկ հետո ընտրված աղջիկը դպրոցում պահակազորով էր քայլում: Ա՜խ, տղաներ, ինչ հետաքրքիր եք դուք: Մի կարգին ծիծաղում էինք մենք ձեզ վրա ախր:

Մի դեպք էլ պատմեմ: Մի անգամ այնքան եկան դուռը թակեցին՝ գրիչի կամ այլ իրի պատրվակով, որ մենք` հանճարեղ աղջիկներս, որոշեցինք դռան վրա գրություն փակցնել, որը հետևյալն էր.

«Դուռը չբացե՛լ: Գրիչ, մատիտ, ռետին կամ քանոն չպահանջե՛լ, չկա՛»:

Դե իհարկե, նրանք չհանդուրժեցին այդ արգելքը, և հաջորդ օրը չկար գրությունը, բայց մենք մեր զենքերը վայր չդրեցինք. մի քանի անգամ էլ գրեցինք ու փակցրինք:

Իսկ արդեն այս սեպտեմբերից ընտրական հանձնաժողովը փոխված կլինի. դե, ավարտել են ու գնացել: Ճիշտ է, շատ էինք բարկանում նրանց վրա, բայց դե, չեմ կարող չխոստովանել, որ առանց նրանց էլ անհետաքրքիր ու տխուր կլինի: Հիմա էլ ո՞ւմ վրա պետք է ծիծաղենք:

Է՜հ, կարոտել եմ դպրոցս: Ուզում եմ քնել և առավոտյան արթնանալ ու իմանալ, որ սեպտեմբերի 1-ն է: