Փորձեք անջատել ձեր հեռախոսները և նետել այն կողմ գոնե երկու օր, եթե իհարկե, այդքան համարձակություն ունեք։ Չունեք, գիտեմ, կամ էլ միգուցե շատերը չունեն։ Ես էլ չունեմ։ Բայց հեռախոսս ինձնից ոչինչ չհարցրեց փչանալուց առաջ՝ արդյոք ինքն ինձ պե՞տք է, ինչո՞վ կարող է օգտակար լինել այս շատ կարևոր ժամանակահատվածում։ Փոխարենը մի լավ վնասեց գնալուց առաջ։ Ինչքան էլ ծեծված, կամ էլ դուք որակավորեք, թվա, մեր կյանքը ուղիղ, պիրկ կապերով կապված է տեխնիկայից։ Լավ է, դա, թե ոչ, միանշանակ, անգամ աննշանակ չեմ կարող պատասխանել։ Դրա պատասխանը տալիս են փաստերը։ Դրանք են՝ առավոտ վաղ արթնանում ես, հանգիստ քեզ համար պատրաստվում, նայում ես ժամին ու տեսնում ես արդեն 9-ն է, իսկ դու 9։30 պետք է լինես համալսարանում։ Արագ հագնվում ես, պոկվում կանգառ։ Ճանապարհին խցանում, հասնում ես դասի 9։50։ Բարձրանում ես հինգ հարկ, շունչդ փորձելով կարգավորել, սրտի տրոփյունով բախում ես լսարանի դուռը, բացում․․․

Այ, այստեղ մի վայրկյան կանգ առեք։ Ուրեմն նախորդ օրը, քանի որ մոտս հեռախոս չկար, այսինքն կար, բայց մահացած,առիթ չեղավ ֆեյսբուք մտնելու։ Հիմա վերադառնանք լսարան։ Ի՞նչ լսարան, մեր լսարա՞ն։ Դուռը բախեցի, ներս մտա շտապ-շտապ՝ ոչ մեկի դեմքին չնայելով, հատկապես դասախոսի՝ խուսափելով հնարավոր ճառից։ Փորձեցի տեղ գտնել, տեղավորվել, մեկ էլ մեկը կողքից ասում է․
-Սխալ լսարան եք մտել ոնց որ, այս ժամին դուք երկրորդ հարկում եք դասի։
Օ, ոչ, մեղմ ասած, իսկ մի քիչ բարկացած՝ թու։ Ո՞նց, ինչի՞ համար։ Հեչ, պարզապես ֆեյսբուք չմտնելու համար։ Խնդրեմ, ինչի՞ համար։ Դասամիջոցին ծնունդ ենք նշելու ֆեյսբուքով, դասացուցակը հրապարակվում է ֆեյսբուքով, լսարանը փոխվում է ֆեյսբուքով, դասախոսները փոխարինվում են ֆեյսբուքով․ այնինչ՝ ֆեյսբուքն է մեզ փոխում։

Դաժան, սթրեսային, հուզված, գերէմոցիոնալ, նաև ձանձրալի, զգացմունքների անկանոն առատ տեղումներով օրեր են սպասվում նրանց համար, ովքեր ունեն կախում, բայց փորձում են, կամ ստիպված են չկախվել։ Հագնվեք տաք, վերցրեք անձրևանոցները, Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսից սաստիկ բքաբեր ցիկլոն է ձեզ մոտենում։ Չմոռանաք նաև ձեզ հետ ունենալ արևային որակյալ ակնոցներ, թեթև հագուստ, արևային տրամադրություն, քանի որ ներքևից՝ Հնդկական օվկիանոսից, ձեզ պատրաստվում են հյուրընկալվել շոգ հոսանքները։ Խառն եք լինելու․․․Բարեխառը:
Հ․Գ․Ամեն դեպքում, կեցցե ֆեյսբուքը՝ թուղթ ու գրչին վերադարձնելու համար։

Երեկ Մեծ հաղթանակի տոնն էր: Մեր երկրում կրկնակի տոն էր, քանի որ մենք նշում էինք նաև Շուշիի ազատագրումը: Ցավոք, մեր շարքերում Մեծ Հայրենականի վետերաններից շատ քիչ են մնացել: Նրանց սխրանքների ու հերոսությունների մասին մենք իմանում ենք մեր մեծերից:

Իմ ծնողների պապիկները նույնպես մասնակցել են այդ պատերազմին և փառքով վերադարձել իրենց տները, ամուսնացել, ունեցել զավակներ: Ես նրանց հետնորդն եմ, ու քանի որ այժմ նրանք չկան, որոշեցի մեծերից իմանալ նրանց մասին:

Մայրիկիս պապիկի անունը Վելիխան է եղել: Ընտանիքում 14 երեխաներից տասը մահացել են: Նրա մեծ եղբորը տանում են ռազմաճակատ: Նա 16 տարեկան հասակում, եղբորը գտնելու ակնկալիքով, 1942թ կամավոր է գրվել և գաղտնի մեկնել կռիվ: Վելիխանը եղել է հետախույզ: Նա ծառայել է Գերմանիայում: Նրա մայրն անընդհատ սպասել է լուրի: Շուտով ստանում են մեծ որդու «սև» թուղթը:

Վելիխանը պատմել է, թե ինչպես մի անգամ հետախուզության ժամանակ գիշերով պատսպարվել է մի կիսաքանդ շինութան մեջ: Ամենուրեք լսվում էին արկերի ու ականների պայթյունները: Հանկարծ վերևից մի կոշտ բան է ընկնում նրա վրա: Նա վախեցել է ու չի իմացել ինչ է դա և ինչ անի: Լուսադեմին, պատմել է նա, զարմանքից քարացել է, երբ տեսել է, թե ինչ իր է եղել իր մոտ: «Նարեկացի»…. Օտար երկրում, պատերազմի դաշտում գտնել հայերեն տառերով տպագրված Սուրբ Գիրք: Նա այդ գիրքը իր մոտ է պահել ողջ կռվի ընթացքում և իր հետ բերել իր տուն:

Վելիխան պապիկը իր ծառայության ժամանակ կատարել է բազում սխրանքներ, նույնիսկ վիրավոր վիճակում օգնել է տեղափոխվել իր վիրավոր ընկերներին, բազմիցս անգամ վիրավորվել է, արկերի պայթյունից խլացել, արժանացել բազում մեդալների ու շքանշանների… Բայց եղբորը գտնելու հույսը չի կորցրել, որի ճակատագիրն այդպես էլ անհայտ է մնացել…

Մյուս պապիկիս անունը Վաչագան է եղել: Նա մասնակցել է նաև Ֆինլանդիայի պատերազմին: Նա նույնպես վիրավորվել է, թշնամու գնդակից կորցրել է իր աչքը, գերի է ընկել, բայց կարողացել է դիմակայել և հասել բաղձալի հաղթանակին: Նրա ամբողջ մարմինը լիքն է եղել արկերի բեկորներով, որոնք նրան մինչև խոր ծերություն հիշեցնում էին պատերազմի մասին:

Այսօր նրանք մեզ հետ չեն: Հիշում ենք ու հպարտանում… Հավերժ փառք ու պատիվ ձեզ, իմ պապիկներ…

Մեկ տարի առաջ մտա «Հայ Ասպետի» դպրոց: Դե, կարելի է ասել, որ այսօր դարձա մեկ տարեկան: Մտածում էի՝ «Հայ Ասպետի» որ առավելության մասին խոսեմ, ու միանգամից մտքիս եկավ Ջերմուկի ճամբարը, որին մասնակցում էին կիսաեզրափակիչ անցած թիմերը: Երբ մասնակցության հայտն էինք լրացնում, ես միայն մեկ նպատակ ունեի, անդիմադրելի փափագ. տեսնել պատմական հայրենիքս, զգալ էդ օդը, Արածանու համով ջուրը խմել, Անին գրկել: Հա, հա, գրկել. Անիի սերն ուրիշ ա, Անին անբացատրելի ա… Երբ զանգեցին ու ասացին, որ անցել ենք հաջորդ փուլ ու գնում ենք արշավի, մտքումս ասացի. «Ջան, Ջերմուկում դեռ չեմ եղել ու վերջապես կմնամ վրանում»: Բայց արշավի հենց առաջին օրվանից բոլոր պատկերացումներս փոխվեցին: Մենք ընկել էինք ուրիշ աշխարհ: Շատ բան կա պատմելու, այց առաջին հերթին ուզում եմ խոսել ընկերությունից, մարդկանց հետ շփման կետը գտնելուց ու, որքան հնարավոր է, իրենցից սովորելու մասին, որը մենք սկսեցինք լավ գիտակցել Հայ ասպետի շնորհիվ:

Առաջին օրը ընկեր Սամվելն ասաց, որ մնալու ենք վրաններում, քնապարկի մեջ ենք քնելու, ապրելու ենք զինվորի կյանքով, փորձություններ ենք հաղթահարելու: Դե, ջան, այ, թե ինչ ասել է՝ «ջիջիլ գցել»: Երևի թե ամենադժվար փորձությունը քունն էր: Ջերմուկում գիշերները շատ ցուրտ էր լինում, ասես այսբերգները հավաքվել էին, որ մեզ վրա ծիծաղեն: Ու գիշերվա 4-ին ամենամրսկաններով հավաքվում էինք խարույկի մոտ ու… Ու քանի որ շատ հոգնած էինք ու մրսած, իրար գրկում էինք, ծածկվում ու քնում կրակի մոտ: Թվում էր, թե իրար մարմնից փորձում ենք գողանալ էն եղած 36.6 ջերմաստիճանը: Իսկ երբ զարթնում էինք, ճամբարի կեսը դեռ քնած էր, դե, մենք էլ, քանի որ չէինք կարող լուռ նստել, սկսում էինք բանավիճել, ու երբ կրքերը թեժանում էին, Մարիետ տատին զարթնում ու աղջիկներին ուղարկում էր կարտոֆիլ մաքրելու, տղերքին էլ՝ ցախ հավաքելու: Հավատացեք, նույնիսկ դա էր հաճելի, երբ մենք էինք անհրաժեշտ գործերը կատարում, մեզ հասուն մարդ էինք զգում:
Ցերեկները հավաքվում էինք անտառում ու սկսում զրուցել: Խոսելու ունակությունը կորցնելու չափ խոսում էինք, քննարկումներ անում, մեր ծրագրերից խոսում, ու ես, նայելով երեխեքի աչքերին, տեսնում էի կայծ, անսահման նվիրվածություն հայրենիքին, հանուն հայրենիքի կյանք (Էդ սերը ավելի ամրապնդեց, արմատավորեց հենց «Հայ ասպետը»): Երեկոյան սկսվում էր ամենահաճելին՝ խարույկ, կիթառ, երգ, պար, խաղեր: Ու հենց խարույկի մոտ էր, որ սկսվում էին Կարին Տոնոյանի զրույցները: Ու ամեն անգամ իրեն լսելով՝ ես հասկանում էի, որ մեր ազգին ոչ միայն Մոնթեներ, Նժդեհներ են պետք, այլև Կարին Տոնոյաններ: Դա հասկանալու համար պետք է լսել նրան գեթ մեկ ժամ, որովհետև իրեն մեկ ժամ լսելը համարժեք է մի հաստափոր գիրք կարդալուն, այն էլ՝ բոլոր էջերը հատ առ հատ անգիր անելով: Իսկ օրվա ընթացքում մեզ անընդհատ օրինակ էր ծառայում իր բոլոր մարդկային հատկանիշներով և գործողություններով:
Խարույկից հետո էլի քնի ժամն էր. էլի նույն մրսելը, իրար գրկելով տաքանալը, կողքինիդ «խռռացնելը»… Բայց կարոտել եմ ամեն ինչ, էդ ամեն ինչը չի փոխվի ոչնչի հետ:
Ու ամենակարևորներից մեկը. նախավերջին օրը պետք է գնայինք Գնդեվանք, ոտքով, 38 աստիճան շոգ, թեյի վերածված ջրեր, դժվար ճանապարհներ: Բայց հենց էդ պահերին է, որ դու սովորում ես մարդ լինել. երբ անցնում ես մի արգելքի վրայով ու օգնում ես, որ հետևից եկողն էլ անցնի, ու էդ պահին, երբ նայում ես դիմացինիդ աչքերի մեջ, ակամա ժպտում ես, միանգամից ավելի ես մտերմանում, քեզ էդ պահին մարդ ես զգում, հասկանում ես, որ էդ ամենամեծ հաճույքն է: Իսկ հետո իրար ձեռք բռնած քայլում եք, իսկ հաջորդին ինքն է քեզ օգնում, որ դու հաղթահարես դժվարությունը: Երբ, օրինակ, շշի տակի մի պուտ ջուրն է քեզ հետ կիսում, ու էսպես շատ բաներ, ու բոլորս իրար օգնելով: Ու վերջում էլ նստեցինք գետի մոտ ու մեր ճաշը կերանք՝ հալած պանիր, հաց, ձմերուկ… Իդեալական է, չէ՞:

Այս ամենը մի չնչին մասն էր «Հայ Ասպետի» «դասերի»: Ամենակրևորը այն գիտելիքների մեծ պաշարն էր, որ ստացանք նրանից: Վերջում էլ նշեմ, որ այդ օրերին ձեռք բերած մեր ընկերների հետ կապերը հիմա էլ ամուր է:
Սիրում եմ քեզ,Հայ Ասպետ

Չէ՛, ժամանակն իսկապես թռչում է: Բոլորն էլ ինձ հետ կհամաձայնվեն, որ դեռ մանկապարտեզում երազում էինք մեծանալու մասին, հագնում մայրիկի մեծ շորերն ու կոշիկները, ու մեզ հեռու, շա՜տ հեռու էր թվում այն օրը, թե երբ են դրանք մեր հագով լինելու: Բայց… Երեկ փորձեցի մայրիկիս կոշիկները, ու դեռ մի փոքր սեղմում էին ոտքերս:

Ժամանակը կանգնեցնել անկարող եմ, ուզում եմ փոքր-ինչ ընթացքը դանդաղեցնել: Գիտե՞ք ինչպես… Որոշել եմ օրերիս համար «հագուստ» ընտրել, ու մինչ հանեմ-հագցնեմ դրանք, ընթացքը կդանդաղի:
Հագուստներն էլ ի՞նչ. օրերիս նշանաբաններն են: Այսպես,
«Երեք ուղի է տանում դեպի գիտելիքներ. մտորումների ուղի՝ այն ամենաազնիվն է, նմանակելու ուղի՝ այն ամենահեշտն է, և փորձի ուղի՝ այն ամենադառն է»(Կոնֆուցիոս):
«Ստեղծի՛ր քո սեփականը և խուսափի՛ր նմանակել ուրիշներին»:
Ու թե շորը հագնելու պահին է երևում, ապա օրվա վերջում եմ նոր միայն հասկանում՝ սազո՞ւմ է հագուստը նրան, թե՞ ոչ:
Առաջարկում եմ վաղվա օրվա համար մի նոր «հագուստ».
«Եղի՛ր այն փոփոխությունը, որը ցանկանում ես տեսնել աշխարհում» (Մ. Գանդի):
Սազու՞մ է. որոշեք ինքներդ…

Բարև, սիրելի ընթերցող: Ասեմ, որ քեզ գոհացնելը շատ դժվար գործ է: Բավականին ջանք ու եռանդ է անհրաժեշտ, ժամանակ, ինչպես նաև՝ խելք: Հիմա մի փոքր կպատմեմ քո ընթերցած նյութի ստեղծման մասին: Նախ անհրաժեշտ է լավ թղթակից լինել, որ նյութիդ բովանդակությունը հետաքրքիր լինի, իսկ բառապաշարը՝ գեղեցիկ: Մինչ գրելը թղթակիցը պետք է պատկերացնի նյութի բովանդակությունը: Անհրաժեշտ է լավ, գրավիչ ու իմաստալից վերնագիր: Ամեն ինչ կախված է վերնագրից. եթե վերնագիրը ընթերցողին դուր գա, նա կկարդա նյութը: Սկսվում են արդեն տանջալից գիշերները: Սպասել և սպասել մուսային, որը այդքան էլ հաճախ չի այցելում: Նրա համար լավ պայմաններ են անհրաժեշտ, լավ միջավայր և որակով թուղթ ու գրիչ: Ափսոս են այն թղթերը, որոնց վրա մենք գրում ենք և երկրորդ վայրկյանին աղբն ենք գցում մեր անփութության պատճառով: Բայց դա էլ իր հերթին մեզ փորձ է բերում, իսկ լավ նյութի համար կարելի է նաև մի ամբողջ տետր ոչնչացնել, միայն թե գոհացնենք մեր ընթերցողներին: Նյութը գրելուց հետո, այն մշակվում է, խմբագրվում, հետո նոր հրապարակվում: Եթե ուզում եք դառնալ ապագա թղթակից, փորձեք լինել ավելի ազատ խոսքի մեջ և ազնիվ՝ ինքներդ ձեր ու ընթերցողի հետ: 

Պապան առավոտյան վաղ արթնացնում է.

-Երևանից ապրիլյանին մասնակցած մի տղա, Տիգրան ա անունը, Չաուշի բլրի վրա խաչ ա կանգնեցնելու՝ զոհված տղերքին նվիրված: Կուզե՞ս՝ գաս, զրուցես հետը:
Անկասկած ուզում եմ: Սկսում եմ լուրջ-լուրջ հարցաշար կազմել: Հետո մոլորված քայլում տան մեջ, սպասում ժամին ու մտքումս նրա հավանական արտաքինի մոդելները գծագրում, փորձում գուշակել, թե ինչ պատասխան կտա հարցերիս…
Մի քանի ժամ անց Չավուշի արձանի մոտ զրուցում եմ Տիգրանի տատիկի հետ: Պարզվեց, որ քառօրյա պատերազմի օրերին նա ոչ թե ժամկետային զինծառայող է եղել, այլ կամավոր: Հարցաշարս մի կողմ եմ դնում:
Տատը ժպիտով պատմում է տղայի մանկությունից, ասում է՝ դեռ տասը տարեկանում շուկայից ապրանք էր բերում, որ իրենց խանութում վաճառեին: Դպրոցից հետո ընդունվել է ԵՊՀ-ի տնտեսագիտության ֆակուլտետ ու գնացել բանակ, հետախույզ է եղել: Վերադառնալուց հետո թողել է ուսումն ու մեկնել Ռուսաստան: Հիմա այնտեղի քաղաքացի է: Պատերազմի լուրը լսելուն պես վերադարձել է ու առանց ծնողներին մի բառ ասելու՝ գնացել Արցախ: Տատը հպարտանում է՝ հայրենասիրությունն ու համարձակությունն իրենից է ժառանգել: Ինքն էլ ժամանակին կռվողներին հաց էր բաժանում: Հայրենասիրությունը երևի նրանց գենի մեջ է. Տիգրանի հորեղբայրներն էլ Արցախյան պատերազմին են մասնակցել: Հայրն ասում է, որ ապրիլյանի սերունդն ավելի պատրաստ էր պատերազմին, քան ժամանակին իրենք: Պատերազմն իրենց համար ֆիլմ էր, գիրք, ծնողների հիշողություններ Հայրենականից ու ոչինչ ավելին, իսկ ապրիլին հերոսացած սերունդը ծնված օրվանից գիտեր՝ ինչ է պատերազմը: Հարցնում եմ՝ ինչպես ընդունեց որդու կռիվ գնալը, ասում է՝ էդպես էլ պիտի լիներ. «Անհանգստանում էի իհարկե, բայց հպարտ էի: Դուրս էի գալիս բակ, հարցնում էին՝ տղադ ծառայել, պրծել է, ինչո՞ւ թողեցիր`նորից գնա: Ասում էի՝ ես չթողնեմ, դու չթողնես, բա վերջը էս մեր թաղից մեկը պիտի գնա, չէ՞: Լռում էին»: Հիմա նա պարզ ճակատով է քայլում ու գիտի՝ եթե նորից մի դեպք լինի, արդեն մյուսներն էլ կգնան:
Մտքումս արդեն ուրվագծվել է Տիգրանի կերպարը: Տատն ասում է՝ գլխարկովն է ինքը, հենց տեսնես, վռազ կճանաչես: Բարձրանում եմ բլրի գագաթը: Խաչի կողքին հավաքված ընկերներից, բարեկամներից առանձին նստած է գլխարկովը ժայռի ծայրին: Ճանաչում եմ: Պարզվում է՝ Տիգրանի ծնունդն է: 29-ամյակը նշելու սիրուն տարբերակ է, չնայած ասում է՝ հատուկ չի ընտրել օրը, ուղղակի այսպես ստացվեց: Իր ծառայակից ընկերոջ՝ Հովհաննեսի հետ ուխտ էր արել՝ տեղադրելու խաչը: Հետագայում զոհված տղաների նկարներն են դրվելու՝ իրենց մասին պատմող գրություններով: Ուզում է, որ հաջորդ սերունդներն էլ տեսնեն, ճանաչեն հերոսներին:
Խաչը տեղադրելու վայրը պատահական չի ընտրել: Հետևի ֆոնին՝ Արարատ սար ու Խոր վիրապ: Իսկ բլուրը պատմական է դառնում, որովհետև միավորում է հայրենիքի համար կռված երեք տարբեր սերունդների. նախ ֆիդայի Գևորգ Չաուշի արձանը, ապա ազատամարտիկներին նվիրված խաչքարը, հիմա էլ խաչն ու դրոշը՝ ի հիշատակ քառօրյա պատերազմի զոհերի:Տիգրանը երկար-բարակ չի մտածել Արցախ գնալու որոշումը կայացնելիս: Ասում է. «Եթե կորցնեմ ծնողներիս, կկորցնեմ իմ աստվածներին, եթե կորցնեմ հայրենիքս, ամեն ինչ կկորցնեմ»: Ֆեյսբուքում կարդայի՝ կմտածեի՝ պաթետիզմ է, էլի, հիմա այդպես չեմ մտածում: Ասում եմ՝ ձեր ներկայությունը ոգևորում էր, չէ՞, ջահելներին, ավելի ջահելներին, պատասխանում է՝ դրա կարիքը չունեին, նրանք իրենցից էլ «դուխով» էին: «Թեժ պահերին ասում էինք՝ դուք հետ քաշվեք, չէին գնում, դեռ մի բան էլ վիրավորվում էին»: Պատերազմից սիրուն հուշեր էլ ունի՝ բժշկուհի Անահիտից նամակ է ստացել, խնդրում էր՝ ողջ-առողջ վերադառնալ: Վերադարձավ:
Տիգրանն ինձ օգնում է իջնել բլրից ու շարունակում պատմել.
-Դեռ լույսեր պիտի տեղադրենք, որ գիշերը…