astghik qeshishyan

Ապրիլը ապրիլյանից հետո. Տիգրան Մակարյան

Պապան առավոտյան վաղ արթնացնում է.

-Երևանից ապրիլյանին մասնակցած մի տղա, Տիգրան ա անունը, Չաուշի բլրի վրա խաչ ա կանգնեցնելու՝ զոհված տղերքին նվիրված: Կուզե՞ս՝ գաս, զրուցես հետը:
Անկասկած ուզում եմ: Սկսում եմ լուրջ-լուրջ հարցաշար կազմել: Հետո մոլորված քայլում տան մեջ, սպասում ժամին ու մտքումս նրա հավանական արտաքինի մոդելները գծագրում, փորձում գուշակել, թե ինչ պատասխան կտա հարցերիս…
Մի քանի ժամ անց Չավուշի արձանի մոտ զրուցում եմ Տիգրանի տատիկի հետ: Պարզվեց, որ քառօրյա պատերազմի օրերին նա ոչ թե ժամկետային զինծառայող է եղել, այլ կամավոր: Հարցաշարս մի կողմ եմ դնում:
Տատը ժպիտով պատմում է տղայի մանկությունից, ասում է՝ դեռ տասը տարեկանում շուկայից ապրանք էր բերում, որ իրենց խանութում վաճառեին: Դպրոցից հետո ընդունվել է ԵՊՀ-ի տնտեսագիտության ֆակուլտետ ու գնացել բանակ, հետախույզ է եղել: Վերադառնալուց հետո թողել է ուսումն ու մեկնել Ռուսաստան: Հիմա այնտեղի քաղաքացի է: Պատերազմի լուրը լսելուն պես վերադարձել է ու առանց ծնողներին մի բառ ասելու՝ գնացել Արցախ: Տատը հպարտանում է՝ հայրենասիրությունն ու համարձակությունն իրենից է ժառանգել: Ինքն էլ ժամանակին կռվողներին հաց էր բաժանում: Հայրենասիրությունը երևի նրանց գենի մեջ է. Տիգրանի հորեղբայրներն էլ Արցախյան պատերազմին են մասնակցել: Հայրն ասում է, որ ապրիլյանի սերունդն ավելի պատրաստ էր պատերազմին, քան ժամանակին իրենք: Պատերազմն իրենց համար ֆիլմ էր, գիրք, ծնողների հիշողություններ Հայրենականից ու ոչինչ ավելին, իսկ ապրիլին հերոսացած սերունդը ծնված օրվանից գիտեր՝ ինչ է պատերազմը: Հարցնում եմ՝ ինչպես ընդունեց որդու կռիվ գնալը, ասում է՝ էդպես էլ պիտի լիներ. «Անհանգստանում էի իհարկե, բայց հպարտ էի: Դուրս էի գալիս բակ, հարցնում էին՝ տղադ ծառայել, պրծել է, ինչո՞ւ թողեցիր`նորից գնա: Ասում էի՝ ես չթողնեմ, դու չթողնես, բա վերջը էս մեր թաղից մեկը պիտի գնա, չէ՞: Լռում էին»: Հիմա նա պարզ ճակատով է քայլում ու գիտի՝ եթե նորից մի դեպք լինի, արդեն մյուսներն էլ կգնան:
Մտքումս արդեն ուրվագծվել է Տիգրանի կերպարը: Տատն ասում է՝ գլխարկովն է ինքը, հենց տեսնես, վռազ կճանաչես: Բարձրանում եմ բլրի գագաթը: Խաչի կողքին հավաքված ընկերներից, բարեկամներից առանձին նստած է գլխարկովը ժայռի ծայրին: Ճանաչում եմ: Պարզվում է՝ Տիգրանի ծնունդն է: 29-ամյակը նշելու սիրուն տարբերակ է, չնայած ասում է՝ հատուկ չի ընտրել օրը, ուղղակի այսպես ստացվեց: Իր ծառայակից ընկերոջ՝ Հովհաննեսի հետ ուխտ էր արել՝ տեղադրելու խաչը: Հետագայում զոհված տղաների նկարներն են դրվելու՝ իրենց մասին պատմող գրություններով: Ուզում է, որ հաջորդ սերունդներն էլ տեսնեն, ճանաչեն հերոսներին:
Խաչը տեղադրելու վայրը պատահական չի ընտրել: Հետևի ֆոնին՝ Արարատ սար ու Խոր վիրապ: Իսկ բլուրը պատմական է դառնում, որովհետև միավորում է հայրենիքի համար կռված երեք տարբեր սերունդների. նախ ֆիդայի Գևորգ Չաուշի արձանը, ապա ազատամարտիկներին նվիրված խաչքարը, հիմա էլ խաչն ու դրոշը՝ ի հիշատակ քառօրյա պատերազմի զոհերի:Տիգրանը երկար-բարակ չի մտածել Արցախ գնալու որոշումը կայացնելիս: Ասում է. «Եթե կորցնեմ ծնողներիս, կկորցնեմ իմ աստվածներին, եթե կորցնեմ հայրենիքս, ամեն ինչ կկորցնեմ»: Ֆեյսբուքում կարդայի՝ կմտածեի՝ պաթետիզմ է, էլի, հիմա այդպես չեմ մտածում: Ասում եմ՝ ձեր ներկայությունը ոգևորում էր, չէ՞, ջահելներին, ավելի ջահելներին, պատասխանում է՝ դրա կարիքը չունեին, նրանք իրենցից էլ «դուխով» էին: «Թեժ պահերին ասում էինք՝ դուք հետ քաշվեք, չէին գնում, դեռ մի բան էլ վիրավորվում էին»: Պատերազմից սիրուն հուշեր էլ ունի՝ բժշկուհի Անահիտից նամակ է ստացել, խնդրում էր՝ ողջ-առողջ վերադառնալ: Վերադարձավ:
Տիգրանն ինձ օգնում է իջնել բլրից ու շարունակում պատմել.
-Դեռ լույսեր պիտի տեղադրենք, որ գիշերը…

amalya navasardyan

Գևորգը

Ապրիլյան պատերազմի ընթացքին, լուրերին հետևում էինք ամեն վայրկյան, չէինք հեռանում հեռուստացույցի դիմացից, լաց էինք լինում և խոր ցավ ապրում յուրաքանչյուր զինվորի կորստի լուրը լսելիս: Մի օր էլ սովորականի պես արթնացա և զգացի, ինչ-որ բան այնպես չէ: Մայրիկս արտասվում էր, երբ հարցրի, պատասխանն եղավ այսպիսին. «Գևորգը՝ տատիկի եղբոր թոռնիկն էլ հերոսաբար ընկավ կռվում»: Վիշտը համակեց բոլորիս: Մենք բոլորս ականատեսն ու վշտակիցը եղանք այդ սրտակեղեք պահերի:

«Գևորգ Գագիկի Վարդանյան՝ ծնված 1996 թվականին, Գյումրիում»,-երբ միացնում էի հեռուստացույցը, բոլոր հեռուստաալիքները հաղորդում էին նույն նախադասությունը: Հա՛, մեր Գևորգն էլ զոհվեց հանուն հայրենիքի:  5 տարեկանից սկսած ապրել է Ռուսաստանի Դաշնությունում, դպրոցն ավարտել և ընդունվել է բուհ, սակայն օտար միջավայրում մեծացած պատանին ձգտում էր հայրենիք, երազում էր հայոց բանակի զինվոր դառնալու մասին: Իր կամքով վերադարձավ ծննդավայր և ծառայության անցավ ԼՂՀ  զորամասերից մեկում: Հորեղբայրը պատմում էր. «Խիզախ էր, իսկական զինվոր, երբ ժամն եկավ,  կռվեց հերոսաբար մինչև վերջին փամփուշտը»:

Գևորգի հայրը պատմում է. «Ու ինքը մեծ հաճույքով եկավ, ըսավ՝ ես կերթամ ծառայեմ: Մեծ հաճույքով ինքը կծառայեր: Ռուսաստանում սովորել է մինչև 9-րդ դասարան, ընդեղից ընդունվել է գազաֆիկացիայի գծով քոլեջ, 10 ամիս էր մնացել ավարտելուն, իր 18 տարին լրացավ, ինքը վերադարձավ իր պարտքը տալու»:

Գևորգն իր ժողովրդի իսկական զավակն էր: Նրա մեջ խոսում էր նախնիների՝ ղարաբաղցիների և մշեցիների հպարտ արյունը: Նա ամեն ինչում ձգտում էր լինել առաջինը: Ե՛վ ուսման մեջ, և՛ բարի գործերում, և՛ մարտիկ դառնալու ձգտման մեջ:

Հայրը շարունակում է. «Ինքը միշտ կհարցներ, պապերս ով են եղել: Ինտերնետի մեջ որ կբացեր, տեսներ գը, կարդար գը, բան կեներ, հետո կհարցներ՝ պա, (խոսքի) Մուշը որն է, ուրդե է ըդիգ»:

Գևորգի մայրը պատմում է. «Հարևանությունը կսեր, որ Գևորգի նման երեխա չկա: Դասարանի տղեքը կսեին՝ քննություն տվեցինք, մենք Ռուսաստան ապրող ենք, ռուս ենք, 3-ի չկարողացանք տայինք, իսկ Գևորգը Հայաստանից եկել է, հայ է, մեզնից լավ կսորվի»:

Հայրն ավելացնում է. «Ինքն ամեն ինչ լուրջ էր ընդունում, մե բանմ կսեիր, ուրեմն, վերջ, մե խոսքմ ուներ, կսեր՝ «Мужик сказал, мужик сделал.»: 7 տարի Գևորգս պարապավ ձեռնամարտ ու շատ կսիրեր սպորտը, ֆուտբոլի կերթար, երգելու կերթար, դաշնամուր կնվագեր քրոջ հետ: Սովորում էր գերազանց, զբաղվում էր մարտարվեստներով, ընդունվել էր ինժեներական քոլեջ, սակայն ամենից շատ երազում էր հայ բանակի զինվոր դառնալ,- պատմում է Գևորգի մայրը, ապա շարունակում,- չէր վախենում, որ իրենից մեծի հետ «բոյ» մտներ, միշտ մրցանակներով էր տուն կգար»:

«Ինքն ըստեղ՝ Հայաստան, մի անգամ է եղել, 2002 թ.-ից հետո մե անգամ է եկել: Ես ըսեցի, որ ընդեղ պատերազմական վիճակ է, ինքը չվախեցավ, ինքն ըսավ՝ ես կերթամ ծառայելու»,- պատմում էր հայրը:

Մայրը շարունակում է. «Հա՛, ինքը կուզեր գար Հայաստան ծառայեր, ես չէի ուզե: Կսեի՝ Գևոր ջան, մի գնա, կսեր՝ չէ, մամ ջան, տղամարդը պտի ծառայե, որ իսկական տղամարդ դառնա: 2015թ. հունվարին զորակոչվեց հայկական բանակ և հայտնվեց Մարտակերտի շրջանի Թալիշ գյուղում, դասակում, որի հրամանատարը Հրաչ Գալստյանն էր: Գևորգը երջանիկ էր, որ ծառայում էր Արցախում, հողում, որ դարձել էր առաջապահը»:

Ընկերները պատմում են. «Գևորգը ձգտում էր արագ սովորել մայրենին և  իր մոտ պահում էր հայերեն տառերով գրված ռազմական տերմինների ցուցակը, որ խնամքով գրի էր առել ռուսերեն տառերով»: «2015թ-ի սեպտեմբերին թշնամական դիվերսիայի ժամանակ վիրավորվեց նրա մարտական ընկերներից մեկը: Գևորգը գնդակոծության տակ ընկերոջը դուրս բերեց մարտի դաշտից և փրկեց նրա կյանքը ու այդ արարքի համար շնորհակալագիր և արձակուրդ ստացավ: Արձակուրդի 10 օրերից 5-ը անցկացրեց տանը: Ինքը կսեր,որ ես կուզեմ իմ «գռուփիս» հետ ելնիմ դիքեր և 2 օր շուտ գնաց, առավոտ կանուխ հելել էր, կսեր՝ դիրքերին կարոտցել եմ, երթամ դիրքեր»:

Ընկերները շարունակում են պատմել. «Գևորգը շատ լավ ընկեր էր բոլորիս համար, շփվող, շատ լավ դիքապահ էր, խիզախ, քաջ հայրենասեր»:

Ապրիլի 2-ին թշնամու տանկերից արձակված արկը խլեց Հրաչ Գալստյանի և Գևորգ Վարդանյանի կյանքը: Հերոսաբար զոհվեց ԼՂՀ ՊԲ հյուսիսարևելյան ուղղությամբ տեղակայված զորամասերից մեկի պահպանության տեղամասում: Մենք հպարտ ենք մեր հերոսով: Հարազատները ավելացնում են. «Սիրով էր ծառայում: Հպարտ էր, որ սահման է պահել, ու անկեղծ ասեմ, երբ նրանից լուր չունեինք, մտածում էինք՝ ավելի լավ է ընկնի հերոսի մահով, բայց գերի չընկնի»: Գևորգի անձնազոհությունը շատերիս հիացրեց: Վերջին անգամ Գևորգը մարտի 30-ին է խոսել հարազատների հետ, հորեղբոր որդուն՝ Հովհաննեսին, խնդրել էր, որ անպայման մասնակցի ընկերոջ հուղարկավորությանը:

Գևորգ Վարդանյանը պարգևատրվել է «Հայաստանի արիության» մեդալով և «Արցախի մարտական ծառայության» մեդալով: Ահա այսպիսի  հայրենասիրական ոգով էր դաստիարակվել մերօրյա հերոսը: Ուզում եմ, որ ճանաչենք մերօրյա հերոսներին, նրանց սխրանքները որպես անձնազոհություն ընդունելով, պատրաստ լինենք նրանց նման ներդնել մեր հոգին հայրենիքի պաշտպանության սուրբ գործում:

Գուրգեն պապի անցած ուղին

Հայաստանի և հայերի համար յուրահատուկ օր է մայիսի 9-ը:

Սա և՛ ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակի օրն է, որում իսկապես մեծ է հայ ժողովրդի դերը, և՛ Շուշիի ազատագրման օրն է, և՛ ազգային ազատագրական բանակի կազմավորման օրը: Այս երեք հերոսական առիթները միավորում են հայ ոգու արիությունն ու կամքը: Եվ բոլորովին պատահական չէ, որ դրանք երեքն էլ բաժին են ընկել միևնույն օրվան:

Ամեն տարի մայիսի 9-ին մենք եռակի ենք փառավորում ու ոգեշնչվում մեր խորհրդային և հետխորհրդային հերոսների տարած հաղթանակներով, քանի որ ունենք բանակ, որն իր մեջ կրում է այս պատմական հաղթանակների հերոսական ոգին՝ պատրաստ անհրաժեշտության դեպքում թշնամուն հիշեցնելու իր անզիջում պայքարի ու հերոսական մարտերի մասին:

Հայրենական պատերազմի մասին ես տեղեկացել եմ պատմության էջերից, մեծերի պատմածներից և ֆիլմերից: Մեր գյուղից շատերն են մասնակցել հայրենական պատերազմին: Ամեն տարի մայիսի 9-ին կազմակերպված միջոցառումերին ինքս էլ եմ մասնակից եղել, որտեղ մեծարվել ու փառաբանվել են նրանք՝ մեր հերոսները: Հիշում եմ նաև իմ մեծ պապիկին՝ Գուրգեն Գարսևանի Մանասյանին, ով մասնակից էր այդ պատերազմին:

Ամեն տարի մայիսի 9-ին նա մեծ հպարտությամբ էր հագնում իր տոնական զգեստը, որի կրծքին կային բազմաթիվ մեդալներ: Նրա համար այդ տոնը մեծ տոն էր: Նա իր շուրջն էր հավաքում բոլոր թոռնիկ-ծոռնիկներին ու պատմում էր պատերազմում իր անցած դժվարին ուղու մասին: Նա հիմա չկա, ու չնայած ես այն ժամանակ դեռ փոքր էի, բայց աղոտ հիշում եմ այս ամենը, ու հիմա հպարտ եմ, որ ճանաչել եմ պատերազմ անցած այդ բազմահազար մարդկանցից գեթ մեկին, լսել եմ նրա պատմածներն ու նստել եմ նրա բազմաչարչար ծնկին: Նրա քաջության ու արիության ապացույցն էին նրա պատվոգրերը, խրախուսանքները, շքանշանները: 1985 թվականին «Սովետական Հայաստան» թերթում հունիսի 21-ի համարում «Արզականի խիզախները» հոդվածի մեջ գրված է նաև պապիկիս մասին, և հատկապես նշվում է թերթում, որ «Գուրգեն Գարսևանի Մանասյանը իր մարտական մկրտությունն ստացավ 1941 թվականի օգոստոսին, Սմոլենսկ քաղաքի պաշտպանական ծանր մարտերում: Վորոնեժի սպայական դպրոցն ավարտելուց հետո նա, որպես դասակի հրամանատար, 50-րդ հրաձգային կորպուսի կազմում մասնակցեց Վորոնեժի համար ծավալված մարտերին: 1943 թվականի ձմռանը թշնամին ամրացել էր քաղաքի մատույցներում և ձգտում էր կասեցնել սովետական զորամասերի առաջխաղացումը: Հրամանատարության հանձնարարությամբ Մանասյանի դասակը դեսանտ իջեցվեց թշնամու թիկունքը և հակառակորդի համար անսպասելի գրոհի նետվեց:

Զավթիչները չդիմացան սովետական մարտիկների հարվածներին, մեծ կորուստներ կրելով, անկազմակերպ նահանջեցին: Այնուհետև նրա դասակը հերոսական մարտեր մղեց Օրիոլ-Կուրսկի աղեղում, Կիևի, Խարկովի, իսկ 1944 թվականի գարնանը՝ Բեսարաբիայի, Ռումինիայի, Հունգարիայի, Չեխոսլովակիայի ազատագրման համար: Կարպատյան լեռներում նա անձամբ ոչնչացրեց 2 դզօտ, 15 հիտլերական, որի համար պարգևատրվեց Կարմիր աստղի շքանշանով: Նրա դասակը հաջողությամբ անցնելով Տիսա գետը, հարվածներ հասցրեց թշնամուն, այրեց 2 տանկ, գերի վերցրեց 35 հիտլերական զինվոր ու ապա և մեծ քանակությամբ ռազմական ավար: Այդ մարտերում դասակի մարտական գործողությունները լավագույնս ղեկավարելու և արիության համար լեյտենանտ Մանասյանը պարգևատրվեց Հայրենական պատերազմի Երկրորդ աստիճանի շքանշանով: Նրան ընդունեցին կոմունիստական կուսակցության շարքերը: 1945 թվականի հոկտեմբերին նա տուն վերադարձավ հաղթանակով: Նախկին ճակատայինը, այժմ էլ երիտասարդ ավյունով աշխատում է Չարենցավանում»:

Թերթում այսքանն է նշված պապիկիս մասին: Ավելին իմանալու համար գնացի իր տուն: Աղջիկները, որոնցից մեկը իմ տատիկն է՝ Էլիդա Պետրոսյանը, քույրը՝ Սուսաննա Մանասյանը, խնամքով պահում են իրենց հոր շքանշանները, պատվոգրերը, լուսանկարները, որոնք դուք հիմա տեսնում եք:

Դե՛, չնայած դա պապիկի շնորհիվ էլ է, որ ես հիմա կարող եմ տեսնել այս ամենը, քանի որ նա իր ծառայությունը և աշխատանքը գնահատելով, խնամքով պահպանել է իր անձնական իրերը և փոխանցել աղջկան, ով նույն կերպ խնամքով պահպանում և գնահատում է իր հոր կատարած սխրանքը: Նաև իր անձնական իրերի մեջ գտա իր ինքնակենսագրականը, որը գրել է ինքն իր ձեռքով…

Կարող եմ նաև մեջբերումներ անել ինքնակենսագրականից…

«Ես՝ Գուրգեն Գարսևանի Մանասյանս, ծնվել եմ 1920թ. նոյեմբերի 20-ին (Ախտայի շրջանի) Հրազդանի Արզական գյուղում, հայ չքավոր գյուղացու ընտանիքում:

1929թ-ին սովորել եմ Արզականի 7-ամյա դպրոցում:

1937-1940թ. միջնակարգ կրթությունը ստացել եմ Ախտայի շրջանի Ալափարսի միջնակարգ դպրոցում…»

Եվ այսպես՝ տետրի երեք էջ… Մինչև 1989թ.-ը»:

Պապիկս մահացել է 2002թ.-ին:

Ասեմ, որ դեռ ողջ է պապիկիս կինը՝ Գոհար Մանասյանը: Գուրգեն պապիկի մահից հետո, որպես վետերանի կնոջ, նրա թոշակի մի մասը հասնում է Գոհար տատիկին, ով արդեն 93 տարեկան է:

Գուրգեն պապիկը պատերազմից վերադառնալուց հետո ասել է.

-Սրանից հետո մայիսի 9-ին ենք նշելու իմ ծննդյան օրը:

Ու մենք բոլորս՝ թոռնիկ-ծոռնիկներով ամեն տարի այդ օրը հավաքվում ենք նրանց տանը՝ անկախ նրանից, որ նա արդեն 15 տարի է, ողջ չէ:

Եվ այս տարի էլ բացառություն չէ, պետք է գնանք… Պետք է գնանք Գուրգեն պապիկի գերեզմանին ծաղիկներ դնենք: Պապիկը շատ է սիրել ծաղիկներ, և բոլորը՝ ամեն մեկը, իրար հերթ չտալով կպատմեն նրա մասին, կհիշեն Գուրգեն պապիկի սխրանքները: Նաև ասեմ, որ պապիկը երեխաներ շատ է սիրել: Դա երևի կապված է եղել, ինչու ոչ, իր աշխատանքի հետ՝ «Լուսաբաց» ճամբարում 25 տարի աշխատել է որպես տնտեսական մասի վարիչ:

Ani asryan

Հորեղբայրս

Վերքերը սպիանում են, բուժվում, բայց ոչ կորուստը: Մեկ տարվա մեջ 104 մարդու տուն սգով պատվեց: Սև քուղը ծածկեց բոլորի պատուհանները: Հայացքներ, որոնք հառելով ապակուն, սպասում են նրանց վերադարձին: Վերադարձ, որ այդպես էլ չի լինի: Ապրելով հորեղբորս՝ Սեդրակ Ասրյանի ընտանիքի կողքին, զգում եմ այն ցավը, որը այսօր զգում են իր որդիները: Երկու օր առաջ նրանց հյուրն էի: Նրա դուստրը՝ Մարիամը, հաճախ է ասում.

-Ես չեմ հավատում, որ պապաս չկա:

Մեծ աչքերով, գեղեցկադեմ աղջկա հոգում արդեն բուն է դրել անդառնալի ցավը՝ հոր կորուստը: Նստել էինք բազմոցին և զրուցում էինք, մինչ նրա հայացքը սավառնում էր դրսում: Հայացքը հառելով պատուհանին, նայում էր այն ճանապարհին, որով հայրը մեկ տարի առաջ աշխատանքից քայլելով վերադառնում էր տուն: Ասում է, որ ամեն անգամ տնից դուրս է նայում սպասումով, մտածում է, որ հետ կգա, կգա ու նորից մեկ բաժակ ջուր կխնդրի: Հաճախ իրեն հարց է տալիս.

-Տեսնես՝ պապաս կգա՞:

Նայում եմ նրա դեմքին, աչքերին, լռում եմ, որովհետև ասելու բան էլ չկա:

-Ան, գիտե՞ս, եթե իրեն տեսնեինք, մի փոքր սփոփանք կլիներ, բայց չտեսանք, միայն դատարկ դագաղն էր: Ան, հայրս մոխրացել է:

Ասում էր, հուզվում, նայում ժպտացող նկարին, մի պահ ժպտում, նորից լուռ արտասվում: Նայում եմ հորեղբորս անչափահաս տղային… Ինչ կարող եմ ասել, նույնիսկ սփոփել չեմ կարող: Ցավը անդառնալի է:

-Մարիա՛մ, չպետք է հույսդ կորցնես, էնպես արա՝ մամադ հպարտանա ձեզնով,-փորձեցի մխիթարել ես:

-Իմ մեջ մենակ հավատ է մնացել, ուրիշ ոչինչ: Գիտեմ, որ նա չի գա, որ երբեք չենք մոռանա իրեն, մոռանալն էլ է անհնար, բայց հավատում եմ, որ մի օր կգա…

Անօդաչու սարքի առաջացրած պայթյունից, ապրիլյան քառօրյա պատերազմին զոհ դարձավ նաև Սեդրակ Ասրյանը: Կատակասեր, ընկերասեր, բարի, անվերջ ժպտում էր: Մահվան չսպասող մարդ, նա այնքան նպատակներ ուներ, ուզում էր տուն գնել ընտանիքի համար: Ունի երկու զավակ՝ աղջիկ և տղա: Թողնելով ընտանիքին միայնակ, գնաց պատերազմ: Չհասած մարտի դաշտ՝ զոհվեց:

Ցավը խորն է, և չի սպիանում:

«Սպիտակ» ջոկատը

Ինձ միշտ զարմացնում ու հիացնում էր այն ոգևորությունը, որով նա պարում էր ազգագրական պարերն ու հիացնում այն ոգին, որ նա դնում էր յուրաքանչյուր շարժման մեջ։ Դա սովորական հայրենասիրություն չէր։ Հայրենասիրություն էր խառնված հերոս պապ ունենալու հպարտությամբ ու երբեմն էլ պապի սկսածն ավարտելու կամ ավարտված տեսնելու ցանկությամբ։

Իսկ երբ խոսում էր հերոս պապի մասին, արցունքոտ աչքերը փայլում էին հպարտությունից ու նույնիսկ լացակումած ձայնի դողով սահուն պատմում էր պապի անցած ճանապարհի, դժվարությունների ու հաղթանակների մասին։ Պատմում էր՝ պապի կորցրած յուրաքանչյուր ընկերոջ կորստյան ցավով ապրելով ու յուրաքանչյուր թիզ հողի առաջընթացով ուրախանալով։

Պատմությունս Արցախյան պատերազմի մասնակից, «Սպիտակ» ջոկատի մարտական շտաբի պետ Սահակ Սահակյանի մասին է, ով պարգևատրվել է ԼՂՀ «Շուշիի ազատագրման համար» մեդալով, «Մայրական երախտագիտություն Արցախի քաջորդիներին» հուշամեդալով։

Սահակ Սահակյանը, «Սպիտակ» ջոկատի կազմում մասնակցել է ջոկատի մղած բոլոր կռիվներին, կորցրել մարտական ընկերներ և անցել պատերազմական իրադրության ողջ թոհուբոհի միջով։ Պատերազմական իրադրությունը իր հուշերում ներկայացնում է հենց ինքը։

«1992 թ. մայիսի 28-ին պաշտոնական հանդիսությամբ հիմնադրվեց «Սպիտակ» անվանումով մեր ջոկատը։ Մեր նորաստեղծ ջոկատը հունիսի սկզբներին մասնակցեց Իջևանի շրջանի Վազաշեն, Այգեհովիտ գյուղերի ինքնապաշտպանությանը։ Հունիսի 16-ին մարտական նոր առաջադրանք ստացանք. հատուկ վաշտի կարգավիճակով, քառասուն հոգով մեկնեցինք ԼՂՀ։ Ծանր օրեր էին։ Մեր հատուկ վաշտի, Սիսիանի, Սևանի, Ստեփանակերտի ազատամարտիկները՝ Արկադի-Տեր Թադևոսյանի գլխավորությամբ, ազատագրեցին Մարտակերի շրջանի շատ գյուղեր։

Համալրվելուց և ուժերը վերականգնելուց հետո օգոստոսի 4-ին «Սպիտակ» ջոկատը մեկնեց Կարմիրի շրջան, մասնակցեց Արծվաշեն գյուղի պաշտպանության համար մղվող կատաղի մարտերին։

1994 թ. հունվար-մարտ ամիսներին «Սպիտակ» ջոկատը մասնակցեց Օմարի լեռնանցքի 2րդ գրավման մարտերին և փառքով վերադարձավ տուն»։

Իսկ վերջում հարցիս, թե ինչպես է հիշում պապին, պատասխանեց.

-Ես նրան հիշում եմ ու կհիշեմ որպես հերոս: Նա ինձ համար հերոսի իսկական մարմնացում է։

Հ.Գ. Այնքա՜ն կցանկայի, որ նյութս լիներ ոչ թե հիշողությունների ու պատմությունների հիման վրա, այլ հարցազրույց հերոս սպիտակցու հետ, որով բոլորս հպարտանալու առիթներ և որից սովորելու շատ բան ունենք։

jora petrosyan

Մի տեսակ խառը…

Հայերի համար մայիսը հաղթանակների ամիս է։ 1992թ.-ի մայիսի 8-9 իրագործվել է Շուշիի հետ գրավումը, մայիսի 21-29 իրականացել է Սարդարապատի հերոսամարտը,  23-29-ին՝ Բաշ Ապարանի, 24-28` Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերը։ Մայիսի 9-ը 2000թ-ից հետո կրկնակի տոն է դարձել մեր տանը,  քանի որ հենց այդ օրը ծնվել է ընտանիքի արու զավակը՝ ես։ Մի պահ պատկերացրեք ծնողներիս ու հարազատներիս ուրախության չափը,  երբ երեք աղջիկներ ծնվելուց հետո ծնվել եմ ես։ Այո՛,  ես երեք քույր ունեմ,  որոնք անգին գանձ են ինձ համար։

Այս տարի նշելու եմ արդեն 17-ամյակս, որը համապատասխանում է կայքի անվանմանը՝ 17.am:
Այսօր իմ ծննդյան օրն է: Ժամանակն է քննարկել անցած տարին։ Առաջին եռամսյակում «լուռ էի»,  բայց դրանից հետո միանգամից սկսեցի գործել։ Ձեռքբերումներս շա՜տ-շա՜տ են,  բայց կցանկանամ առանձնացնել «Մանանա»- ին անդամագրվելը: «Մանանան» դարձավ իմ չորրորդ, թերևս ամենակարևոր ընտանիքը։ Իսկ ինչո՞ւ չորրորդ. ասեմ։ Առաջին ընտանիքը այն ընտանիքն է,  որտեղ ծնվել ու ապրում եմ,  երկրորդը, դե բնական է,  որ դպրոցն է։  Առաջին դասարան գնալու առաջին օրը  դասվարը ասել է,  որ դպրոցը մեր երկրորդ տունն է, իսկ դասարանը՝ մեր երկրորդ ընտանիքը։ Երրորդ ընտանիքը ինձ համար հանդիսանում է World Vision-ը,  որի շնորհիվ նույնպես շատ ձեռքբերումներ եմ ունեցել և ունենում։
Այս տարվա ամենաուրախ օրերը Աղվերանի մեդիա ճամբարի օրերն են եղել։ Հուսամ, որ այդ օրերից «Մանանայի» հետ էլի եմ ունենալու։ Այնտեղ բացի գիտելիքներից ու հմտություններից, ձեռք բերեցի այնպիսի մարդկանց, որոնք որ վստահ եմ, իմ մնացյալ կյանքի ճանապարհին իմ հետ են լինելու։ Իսկ վերջին իրադարձությունը դա Պատանի թղթակիցների առաջին մրցանակաբաշխությունն էր։ Հավաքվել էին  Հայաստանի տարբեր մարզերից ու Երևանից շուրջ 200 թղթակից։ Գրկախառնություններ, պաչիկներ…
Բոլորը սրտի թրթիրով սպասում էին,  թե երբ պիտի հնչի իրենց անունը։ Մեկ,  երկու,  երեք…  Հնչեցին անուններ,  ստացանք մրցանակներ։ Ես հույս չունեի,  որ կարող եմ գոնե խրախուսական նվեր ստանալ։ Բայց ի զարմանս ինձ, գտնվում էի 100 լավագույն թղթակիցների շարքում։ Իմ անունը հնչելու ժամանակ ես ցավոք ներսում չէի։

Ամեն ինչ շատ լավ էր: Ամենակարևոր մրցանակը այդ օրվա ընթացքում,  թերևս,  հավաստագիրն ու «17.am»-ի թղթակցի վկայականն էր,  որով մի տեսակ ամեն ինչ ավելի պաշտոնական դարձավ:

Սրտանց շնորհավորում եմ բոլոր մրցանակակիրներին։ Մրցանակաբաշխությունը պարտավորեցնող դարձավ թե՛ մրցանակակիրների,  թե՛ մյուսների համար։

Սրանք կարևոր իրադարձություններից մի քանիսն էին։ Հաջորդ տարի առաջնորդվելու եմ միայն ու միայն այս կոչով. «Աշխատե՛լ,  աշխատե՛լ, աշխատե՛լ»…

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ. Սիրելի Ժորա, մենք նույնպես շնորհավորում ենք ծննդյանդ տոնը: Ծնվել մայիսի 9-ին, նշանակում է՝ լինել միշտ հաղթող:

mane m sargsyan

Արծիվներ

Նրանք հպարտ են, նրանք ուժեղ են, նրանց համար վախ բառը հավասարազոր է ստորացման: Նրանք պայքարում են, քանի որ թշնամին համարձակվել է քայլ անել դեպի նրանց սրբությունը:

Կա մի բառ, որն արտասանելիս աչքերիդ առջև մի դաժան ու սարսուռ առաջացնող տեսարան է հայտնվում: Գույների բոլոր երանգները խառնվում են՝ ստեղծելով մի նոր կարմիր: Հայ զինվորի կարմիրը…

Ինչպե՞ս շարունակել ժպտալ, երբ ամեն պահի մտովի հայտնվում ես սահմանին, երբ ամեն անգամ աչքերդ փակելիս՝ որդուն կորցրած մոր պատկերն է հայտնվում տեսիլքի նման: Փորձում ես զգալ այն ցավը, որը զգում է որդուն կորցրած մայրը, ամուսնուն կորցրած կինը, սիրեցյալին կորցրած աղջիկը: Ցավը նույնը չէ, բայց պատճառն ընդհանուր է: Իսկ այն ցավը, որը զգում է զինվորը՝ տեսնելով, թե ինչպես է իր զինակիցը արնաքամ լինում ու վաjրկյաններ անց` անշնչանում: Ինչպե՞ս խոսենք այդ ցավի մասին: Արցունքների միջոցով, մի քանի տոկոսով կարողանում ենք մեղմել հոգու մղկտացող վերքի ցավը, իսկ ինչպե՞ս մեղմի զինվորը:

Ասում են՝ տղան իրավունք չունի լաց լինելու: Իսկ ի՞նչ անի նա, եթե ներսը այրվում է, եթե հոգին հանգստացնել է փորձում, ի՞նչ անի, երբ ցավը խեղդում է ներսից: Թե՞, եթե նա տղա է, ապա իրավունք չունի ցավ զգալու: Ի՞նչ անի նա, երբ ներսը քանդվում է անզորությունից, քանդվում է խոսել չկարողանալուց: Նա ուղղակի կլռի, կհավաքի բոլոր մնացած ուժերն ու կշարունակի կռվել, ուրիշ ճանապարհ չկա: Կամ եթե լինի էլ, բոլորի վերջը նույնն է լինելու:

Ներելու ուժը կվերածվի պայքարի, պայքար հանուն գոյատևման, հանուն ապագայի:

-Մա՛ն, դու պատկերացնո՞ւմ ես, ես անգամ հավ չէի կարողանում մորթել, իսկ էստեղ…

inesa soghoyan

Հաղթանակից շատ ու շատ տարիներ անց

Մայիսի 9-ը հայ ժողովրդի համար կարևոր օր է: Չէ որ դա ոչ միայն ԽՍՀՄ- ի, այլ նաև ՀԽՍՀ-ի հաղթանակն էր: Հայաստանից, այդ փոքր տարածքից,  600 հազար հայորդի է մեկնել ռազմաճակատ:  Նրանցից կեսից էլ քիչն է վերադարձել: Շատերը դեռ ընտանիք չէին կազմել, իսկ շատերն էլ թողել էին իրենց ընտանիքը: Շատերը պատերազմից վերադարձել են արդեն հաշմանդամ և, շատ շատերը գերությունից վերադառնալով, նորից աքսորվել են Սիբիր: Ով դիմակայել էր այս ամենին, վերադարձել էր, իսկ ով ոչ, հավերժ անմահացել է: Այս ամենի մասին մեզ պատմեց մեր գյուղի վերտերան Մեխակ Ավետիսյանը:

Նա մեզ պատմեց պատերազմի մասին: Պատմելուց հետո պատասխանեց մեր մի քանի հարցերին:

-Պարոն Ավետիսյան, կպատմե՞ք պատերազմից մի դրվագ, որը երբեք չեք մոռանա:

-Պատերազմի օրերին կային շատ անմոռանալի դրվագներ, տխուր և ուրախ պահեր: Հիմնականում գերակշռում էին տխուր պահերը:
Պատերազմի ժամանակ կային հողի տակ թաքստոցներ. այդ թաքստոցներում էինք  հանգստանում, իսկ ռազմական գործողությունների ժամանակ դուրս էինք գալիս և կռվում: Մեր խումբը բաղկացած էր 10 հոգուց: Կային մի քանի հոգի, ովքեր չէին կռվում: Նրանք միշտ մնում էին թաքստոցում: Մի անգամ, երբ ռմբակոծում էին մեր տարածքը, նրանք նորից թաքստոցում էին: Հանկարծ թաքստոցը փլվեց: Չնայած դրան, մենք շարունակեցինք կռվել: Կռիվը դադարելուց հետո խմբում մնացինք երեքով: Մենք փնտրում էինք ողջ մնացածներին: Պատկերացրեք ինչ վատ վիճակ էր. դիակները շուրջդ են, իսկ դու փնտրում ես քո ընկերներին: Մենք գիտեինք, որ երեքը մնացել էին թաքստոցում, իսկ մնացած  չորսը կռվի դաշտում էին. այդպես մենք գտանք չորսից միայն երկուսին, իսկ այն երեքին հողի տակից հանելուց հետո փոս փորեցինք, որ թաղենք: Մեկը վրացի էր, իսկ մյուս երկուսը՝ ուկրաինացի:

-Պարոն Ավետիսյան, ինչպե՞ս կգնահատեք ձեր և մեր ժամանակների հայրենասիրությունը:

-Հայրենասիրություն միշտ էլ եղել է, կա, կլինի: Բայց ես չեմ ուզի, որ հայրենասիրությունը արտահայտվի պատերազմում ցուցաբերած քաջությամբ: Հայրենասիրությունը թող արտահայտվի քաղաքացիական կյանքում, բայց ոչ միայն պատերազմում:

-Իսկ ի՞նչ զգացիք հաղթանակի պահին:

-Հաղթանակը մեծ ուրախություն էր, մեծ ցնծություն: Բայց բոլորիս հոգիներում դեռ ցավ  կար, քանի որ զոհվել էին մեր ընկերները, նաև եղբայրները:

Երբ զրույցն ավարտվեց, մենք սկսեցինք հաղթանակին նվիրված մեր ցերեկույթը, որին ծեր վետերանը մեծ սիրով մասնակցեց:

 

susanna geghamyan

Կանգուն և հպարտ

Շուշիի ազատագրումը հայկական ռազմական ուժերի առաջին նշանակալից հաղթանակն էր:

Արցախյան պատերազմին մասնակցել են նաև`քեռիս, պապիկս, պապիկիս եղբայրը և մայրական կողմից շատ հարազատներ: Հիմա մի փոքր կպատմեմ Արցախյան պատերազմին մասնակցած Իվան (Վանիկ) Լալայանից:

Վանիկ Լալայանը մորական պապիկիս եղբայրն է: Դե, այսինքն պապիկս (և դրա համար հպարտ եմ): Իվան (Վանիկ) Լալայանը ծնվել է 1955թ-ի մայիսի 8-ին Շահումյանի շրջանի Էրքեջ գյուղում, մտավորականի ընտանիքում։ Ութ եղբայրներից նախակրտսերն է եղել։ 1963-73թթ. սովորել և ավարտել է  Էրքեջի միջնակարգ դպրոցը։ 1974-76թթ. պարտադիր զինվորական ծառայության  է անցել (Գերմանիայում): 1988թ.-ին նոր էջ է բացվում Վանիկ Լալայանի կյանքում։ Նա անդավաճան և ինքնանվիրմամբ, չխնայելով իրեն, ընտանիքը, իր նախնյաց՝ Լալայանների և մայրական շառավիղ Աբգարյանների հայրենասիրական ոգով տոգորված, ներգրավվում է հայրենի Շահումյանի ազատագրման պայքարին։ Հետագայում ստեղծում է Էրքեջի ինքնապաշտպանական ջոկատը:

Տատիկս մի քիչ փորձեց պատմել տեգրոջ հերոսական կյանքի ու մահվան մասին.

-Հուլիսի 6-ին Ինքնապաշտպանական ջոկատները թաքնված էին անտառում։ Թուրքերը սկսում են գյուղի վրա հեռահար կրակ տեղալ։ Վանիկը իր մեքենայի մոտ պայթած արկից վիրավորվում է, իսկ այնուհետ թշնամին հեռահար հռթիռով կրակ է արձակում նրա ուղղությամբ։

Հուլիսի 15 և 16-ին զուր էին նրա ջոկատի մարտիկները, եղբայրներն ու եղբորորդին Վանիկի դին որոնում գետնին։ Վանիկը հենված մոտակա հոնի ծառին, կանգուն ու հպարտ, այդպես ոտքի վրա էլ ընդունել էր մահը կյանքի 36-րդ տարում։

Կարող եմ շատ բան պատմել հերոս պապիկիս մասին, բայց…

Ուղղակի ուզում եմ ասել, որ հպարտ եմ այսպիսի արմատներ ունենալու համար: Հպարտ եմ, որ  Շուշին ազատ և անկախ է, և որ այդ անկախությունը Շուշիին նվիրել են իմ պապերը…

Anush abrahamyan

Բժի՛շկ, բուժիր, վերքս խորն է…

Սա իրական պատմություն է մի կնոջ մասին, որն ի ծնե հաշմանադամ լինելով՝ երբեք չչարացավ իր բախտի հանդեպ…

Այստեղ անձանց անունները փոխված են, նաև կա  նրանցից մեկի օրագրից որոշ հատվածներ:

Սա մի իրական պատմություն է, որ դեռ երկար չեք կարողանա մոռանալ…

Մաս 1

-Էդ երեխային ծովը նետիր, քեզ պետք չէ, մանավանդ էս անտեր պատերազմի ժամանակ,- ասաց մի գեր կին, որն ամբողջ ուժով փորձում էր գունազրկված ու տեղ-տեղ ճղճղված շալը կոնքերին փաթաթել, և որն ասես երբեք չէր հոգացել, սանրել իր գզգզված ու արդեն յուղոտված մազերը: Դրանք, գլխաշորի վատ կապվելու պատճառով, լցվել էին ուսերին: Այնուամենայնիվ պետք է ասենք, որ ի հակադրություն արևի տակ բավականին երկար և տաժանակիր աշխատանքին՝ նրա մաշկը դեռ պահում էր իր ճերմակությունը: Իսկ աչքերը և կարճ կտրված մազերը ձյութի պես սև էին:

-Չէ, իմ նոր ծնված էրեխուն՝ իմ Շուշանիկին, ո՜ւր նետեմ էս անիրավ ծովը, չէ, պատերազմը կվերջանա, շուտով կվերջանա:

Այդ կինը՝ ձեռքին երեխան, մի խորթ հայացք նետեց կողքին կանգնած գեր կնոջ և ապա՝ ծովի վրա: Նրա ալիքները՝ իբրև չարքեր, ձեռքերը պարզած սպասում էին երեխային՝ հատակ տանելու համար: Գեր կինը մի քանի անգամ ևս պնդեց իր ասածը, բայց տեսնելով, որ իրեն չեն լսում՝ միմիկայով ցույց տվեց, որ արդեն իր համար միևնույնն է, և սկսեց քայլել փոշոտ ճանապարհով: Նորածնին գրկած կինը կլիներ մոտ 30 տարեկան, չափազանց նիհար կին էր՝ ընդգծված այտոսկրերով ու թուխ մաշկով: Նա ոսկրոտ ու կապտած մատներով նորածնին ամուր սեղմել էր իր կրծքին: Երկար ժամանակ չէր ճաշել. դա էր պատճառը, որ գլուխը սկսեց պտտվել, իր աչքի առաջ ծովը այլ կերպարանք առավ, ձեռքերը թուլացան, և քիչ էր մնում՝ երեխան ընկներ: Բայց կինը շատ արագ կարողացավ իր վերջին ուժերն օգնության կանչել և էլ ավելի ամուր պահելով երեխային՝ շրջվեց ու քայլեց գեր կնոջ հետևից:

Հերթական ծանր օրը հոգեվարքի մեջ էր: Եթե գեր կինը գոնե մեկ անգամ շրջվեր ու նայեր իր հետևից դանդաղ, զգույշ քայլերով եկող կնոջը, ապա հեռվից էլ կնկատեր նրա աչքերից հոսող արցունքները, որոնք ընկնում էին ուղիղ երեխայի երեսին: Կտեսներ նաև, թե ինչպես է մայրն անտեսում շուրթերի ճաքերից հոսող արյունը և հինգ րոպեն մեկ համբուրում երեխային: Երբ ուժասպառ եղած կինը տուն հասավ, երեխան չէր դադարում լաց լինել: Փորձեց կրծքով կերակրել, բայց լավ էր հասկանում, որ կրծքում կաթ չկա, ու հենց այդ պատճառով է երեխան անվերջ լաց լինում: Գիշեր էր, այդ անշունչ գիշերվա մեջ միայն Շուշանիկի բարձր լացի ձայնն էր լսվում…

Մաս 2

Վաղ առավոտ էր: Մի կին, նստած տան ամենամեծ սենյակում՝ հին ճռռացող աթոռի վրա, ցածրաձայն լաց էր լինում՝ նայելով դագաղի մեջ պառկած ծեր կնոջը, որը նրա մայրն էր: Արցունքոտված աչքերով, ձեռքերը ծնկներին դրած նա անդադար կրկնում էր.

-Է՜, անխիղճ կին, ինձ թողիր, որ էսպես տանջվեմ, էն ժամանակ ծովը նետեիր, էլի,- բառերը հետզհետե խեղդվում են կոկորդում ու չեն լսվում այլևս:

Այդ կինը Շուշանն էր: Պատերազմը վաղուց ավարտվել էր: Դրանից տարիներ հետո մահացավ հայրը, իսկ ավելի ուշ մայրը ևս լքեց իրեն, ինչի պատճառով ընդմիշտ նրա աչքերում ապրեց տառապանքը: Այն տառապանքը, որ բախտից մերժվածներին մինչև վերջին շունչը կարող է քամել: Շուշանը ուներ երեք քույր և հինգ եղբայր, բոլորն էլ, բացի իրենից, ամուսնացած էին: Իր ժպիտը պատկանում էր միայն եղբայրների մանկահասակ երեխաներին, որոնց ժամերով գրկում էր և պատմում իր իմացած երկու հեքիաթները: Երեխաները այդ հեքիաթները ցանկանում էին լսել ամեն օր: Երբ դադարել էր լացի միջից բառեր արտաբերելը, ներս մտավ եղբայրներից մեկը՝ Սոսը: Սրբեց աչքերի արցունքները ու մոտենալով քրոջը՝ գրկեց նրան:

-Է՜, Սոս ջան,- այս անգամ Շուշանը սկսեց բարձրաձայն լաց լինել:

Օրերն անցնում էին: Շուշանը առավոտ վաղ էր արթնանում, եղբոր կնոջ՝ Նվարդի օգնությամբ հագնում էր շորերը, բարձի տակից հանում ջարդված հայելու կտորը, դեղին սանրը, կարգի բերում երկար մազերը ու նստում իր անկողնու կողքին գտնվող մի հին աթոռի: Նա հաշմանդամ էր: Երիտասարդ ժամանակ կարողանում էր պատերից բռնելով քայլել, բայց ժամանակի ընթացքում այլևս չկարողացավ իր հին աթոռից բաժանվել: Նստում էր առավոտից մինչև երեկո, նստում էր՝ հայացքը միշտ դռանը: Քիչ անց եղբոր երեխաները մեծ աղմուկով լցվեցին սենյակ.

-Հորքո՜ւր, հորքո՜ւր, տես՝ ինչ ենք գտել:

-Ի՞նչ է, լաո:

-Թռչուն է, թռչո՜ւն, հորքո՛ւր:

Երեխաների ձեռքին մի սառած թռչուն էր: Շուշանը վերցրեց, փաթաթեց մի մեծ շորի մեջ ու տխուր աչքերով հետևեց: Մի քանի րոպե անց երեխաները սկսեցին ուրախությունից ճչալ. թռչնակը բացել էր իր աչքերը:

-Ա՛ռ, լաո, տա՛ր, թող թռչի:

Երեխաներից Սևակը վերցրեց թռչնակին ու գրպանը ցորեն լցնելով՝ դուրս եկավ, մնացածը՝ նրա հետևից: Շուշանը երկար ժամանակ նայեց նրանց հետևից…

Մաս 3

Այժմ պետք է ասեմ, որ դու, սիրելի՛ ընթերցող, այսքան ժամանակ բախվել էիր ինչ-որ մեկի աղոտ հիշողության ընդգծված երակներին: Եվ այս մասը կսկսեմ օրագրի այս հատվածով.

«Այսօր իմ ծննդյան օրն էր, իմ ծնունդը միշտ ուրախ է անցնում, ես շատ նվերներ եմ ստանում: Այսօր մայրիկը ինձ ամենաառաջինը շնորհավորեց, և ես նրա հետ տան գործերն արեցի ու սեղան դրեցի: Իմ ծննդյան օրը միշտ շատ հյուրեր են գալիս, մորական տատիկն ու պապիկն էլ են գալիս, բայց հորքուրը չի գալիս: Նա ոչ թե իմ հարազատ հորքուրն է, այլ մայրիկիս: Երբ գնացի, նա ինձ շնորհավորեց ու սկսեց հին պահարանի շորերը հատ-հատ գետնին դնել: Այնտեղից նա վերցրեց երկու թաշկինակ ու նվիրեց ինձ: Մեկը՝ կարմիր ծաղիկներով, մյուսը՝ կապույտ: Ես գիտեմ, որ այդ թաշկինակները իր քույրն էր նվիրել իրեն, ու որոշեցի, որ իր ծննդյան օրը իմ նվերներից կտամ իրեն: Բայց հորքուրը չգիտի իր ծննդյան օրը և երբեք չի նշել, պապիկն էլ չգիտի: Հա, հորաքույրը նաև դպրոց չի գնացել:

26.07.2010, ժամը՝ 00:05»:

Մանեի օրագրի հատված է, որը գրել է տասը տարեկանում: Նա Շուշանի եղբոր թոռներից էր: Այն մեկը, ով Շուշանին ամեն օր այցելում էր:

Շուշանը, իր աթոռին նստած, մաքրում էր արևածաղիկների կեղևը, որ տար Մանեին, իսկ Մանեն փորձում էր սանրել իր խիտ մազերը ու ուղղել վարդագույն զգեստը:

-Հըն, հորքո՛ւր, մաքրեցի՞ր:

-Հա, լաո, արի՛ վերցրու:

-Հորքո՛ւր, ինչի՞ համար ես միշտ ասում «լաո»:

-Մի քիչ որ մեծանաս, կհասկանաս:

-Չէ, հորքուր, անիմաստ բան է, իսկ ես չեմ հասկանա:

Շուշանը ոչինչ չպատասխանեց: Հանկարծ միտն ընկավ այդ գիշեր տեսած ծանր երազը, ձեռքերով փակեց դեմքը և սկսեց լաց լինել: Մանեն մոտեցավ հորաքրոջը.

-Չէ, հորքո՛ւր, անիմաստ բան չէ, ես հաստատ կհասկանամ:

Օրագրի այս հատվածը գրելիս Մանեն տասնմեկ տարեկան է.

«Այսօր, հորքուրս ինձնից մի բաժակ ջուր խնդրեց, բայց ես նոր գնված համակարգչով էի խաղում: Հետո մի քանի անգամ էլ խնդրեց, իսկ ես նրանից նեղացա ու սենյակից դուրս եկա: Ես հորքուրին շատ եմ սիրում, բայց միշտ չէ, որ նրա խնդրածը անում եմ:

12.10.2011, ժամը՝ 11: 30»:

Շուշանը երեկոյան ցածրաձայն լաց եղավ:

Մաս վերջին

2011թ. ապրիլի 14: Մանեն պատրաստվում էր դասի գնալ: Հանկարծ հեռախոսի զանգը հնչեց, Մանեի մայրը վերցրեց հեռախոսը և մի քանի վայրկյան հետո տնից դուրս եկավ՝ գրեթե վազելով:

Ապրիլի 13: Այդ երեկո Մանեն ծնողների ու եղբոր հետ կրկին այցելեց հորաքրոջը: Շուշանը պառկած էր անկողնում, ճակատին թաց թրջոց կար, իսկ Նվարդը նրան թեյ էր խմեցնում: Մանեն մոտեցավ հորաքրոջը, որը մի պահ ընդամենը նայեց նրան: Այդ հայացքը աղջիկը այլևս երբեք չմոռացավ: Ճանապարհին նա, հազիվ կտրվելով մտքերից, լսեց հետևյալը.

-Շուշանը չի կարող մինչև առավոտ ապրել…

Մանեն հազիվ կարողացավ շունչ քաշել, տարիներ հետո այս պահի համար նա իրեն շատ մեղադրեց: Կարող էր կանգնեցնել մեքենան ու վազել հորաքրոջ մոտ: Բայց չարեց: Հենց նույն գիշերը Շուշանը մահացավ:

Մանեն դպրոցից նոր էր տուն վերադարձել, երբ տատը նրան ասաց, որ հորաքույրն այլևս չկա: Մանեն ոչինչ չպատասխանեց, նույնիսկ լաց չեղավ: Հաջորդ օրը նա դեմքի սովորական արտահայտությամբ, առանց կարմրած աչքերի, մարդկանց հետ հորաքրոջը ուղեկցեց մինչև գերեզմանատուն: Բոլորը լաց էին լինում՝ շատ բարձր ձայնով, իսկ 11-ամյա աղջիկը չէր կարողանում լաց լինել:

Անցան օրեր. բոլոր լացող աչքերը հանդարտվեցին, բայց Մանեն ամեն գիշեր արցունքներով այնպես է թրջում բարձը, որ չի կարողանում քնել դրա վրա: Ամեն օր նա մտնում էր այն սենյակը, որտեղ ապրում էր հորաքույրը և գաղտնի արտասվում: Նա կյանքում շատ մեծ բան էր կորցրել՝ լիարժեքությունը: Այստեղ հարկ եմ համարում արտագրել Մանեի օրագրի վերջին հատվածը, որ գրել է տարիներ հետո՝ 16 տարեկանում.

«Սիրելի հորաքույր, տարիներ են անցել քո մահից հետո, և ես բավականին մեծացել եմ: Կուզեի հիմա տեսնեիր ինձ՝ որքան եմ մեծացել և հասկացել խոսքերիդ իմաստը: Հասկացել եմ՝ ինչու էիր ասում «Է՜, լաո»: Ժամերն արագ են անցնում, միայն գիշերն է, որ ծանրանում է սրտիս: Իսկ երբ լույսը հաջորդում է խավարին, և արևը սկսում է այրել, հիշում եմ՝ ինչպես էինք երկուսով նստում դրսի դռան մոտ ու նայում անցնող մեքենաներին: Գիտե՞ս, հորաքույր, քո մահից մի քանի տարի անց մահացավ նաև հորեղբայրս, ես այլևս չկարողացա իմ երազները որևէ մեկին պատմել:

Հիմա գալիս եմ քո սենյակ, որտեղ հին մահճակալիդ փոխարինելու են եկել երկու նոր բազկաթոռ: Քեզնից ինձ մնացած երեք լուսանկարը, երկու հին ժանգոտված բանալիները, որոնք տատիկից խնդրեցի, քո մահից հետո միշտ մոտս են: Առավոտ վաղ արևը իր շողերով լցնում է սենյակդ, բայց դու չես արթնանում: Գիտե՞ս, տարիներ են անցել, բայց իմ մտքում պտտվում են դեռ քո պատմած երկու հեքիաթները…

Ուզում եմ խնդրել նաև ներել ինձ, որ բարկացած պահին նեղացրել եմ քեզ: Ես քեզ շատ եմ կարոտում, ուզում եմ գոնե երազներիս գաս, այդպես մի քիչ կարոտս կառնեմ…

Այժմ ես հավատում եմ, որ դու այդտեղ՝ երկնքում քայլում ես և այլևս թաքուն լաց չես լինում: Հորաքույր, ես միշտ կրկնում եմ քո խոսքերը. «Բժի՛շկ, բուժիր, վերքս խորն է…»:

2016, հուլիսի 24, ժամը՝ 02:30»: