Ահա պառկած եմ մահճակալիս վրա, ու կիսաբաց պատուհանից սենյակ է լցվում գարնանային կանաչի հոտը: Այդ հոտի մեջ մի ինչ-որ ծանոթ բան կա, որ ինձ կտրում է իրականությունից ու տանում դեպի մանկության օրերը: Ահա ինձ այդքան ծանոթ դաշտերը, սա էլ հարևանի աղյուսե տունը, որտեղից պանրի դիմաց սառը պաղպաղակ էինք վերցնում: Սա ինձ հարազատ դարձած սագերն են, ու ես՝ երեք տարեկան սև գանգուրներով աղջնակ, կարմիր ռետուզով ու մի թեթև շապիկով: Այդ օրն իմ հիշողության մեջ հենց այդպես էլ նշված է՝ «Կարմիր ռետուզի օր»: Իսկ գիտե՞ք ինչու: Սկսեմ սկզբից:

Այն ժամանակ, երբ մենք շատ կովեր ունեինք, մայրիկս նրանց ամեն գարուն սար էր տանում՝ արոտ անելու: Քանի որ մենք փոքր էինք ու առանց մայրիկի չէինք մնում, ինձ ու քույրերիս էլ իր հետ էր տանում: Իսկ ես կենդանիներ շատ էի սիրում, ինչը սարերում իմ արկածախնդրության հիմնական պատճառն էր դառնում: Մի անգամ՝ հարևանի տանից վերադառնալիս, տեսա նրանց սագերին: Հագիս այդ նույն կարմիր ռետուզն էր ու թեթև շապիկը, որ վերևում նշեցի: Ինքս ինձնից գոհ վազեցի դեպի սագերն ու փորձեցի գրկել նրանցից մեկին: Բայց ի զարմանս ինձ, նրանք  սկսեցին բարձր ձայներ հանել ու վազել դեպի ինձ: Վազում էի, ինչքան ոտքերումս ուժ կար: Վազում էի, լալիս ու կանչում մայրիկիս: Արցունքների պատճառով ճանապարհս չէի տեսնում, դրա համար էլ սայթաքեցի ու ընկա: Վախից սկսեցի ավելի բարձր գոռալ, իսկ սագերը լցվեցին վրաս ու սկսեցին կտցահարել ինձ: Վերջապես փայտը ձեռքին տանից դուրս եկավ մայրիկս ու սկսեց քշել սագերին: Հետո բարձրացրեց ինձ,  ձեռքի ափերով սրբեց   արցունքներս ու ծիծաղելով կատարվածի վրա, ասաց.

-Սրանից հետո միայն ռետուզով տանից դուրս չգաս:

Հաջորդ օրը սարի մեր ամբողջ «թաղը» խոսում ու ծիծաղում էր կատարվածի վրա: Այդ օրվանից բոլոր սարեցի երեխաները սկսեցին առանց շալվարի տանից դուրս չգալ: Երևի աչքները վախեցել էր:

Հ.Գ. Չնայած շատ փոքր էի, բայց ամեն ինչ պարզ հիշում եմ: Երևի շատ եմ վախեցել, որ չեմ կարողանում մոռանալ:

Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ 17.am-ի թղթակից եմ: Կարդում եմ մյուս բոլոր թղթակիցների նյութերը:

Երեկո է: Ավարտում եմ դասերս: Ընտանիքիս անդամներին թեյ եմ տալիս: Իսկ ես, սովորությանս համաձայն, թեյիս բաժակը վերցնում եմ և նստում համակարգչիս առջև: Առաջինը մտնում եմ 17.am: Մտնում եմ «Հոդվածներ» բաժինը և ժամերով կարդում:

Սկզբից կարդում եմ այն հոդվածները, որոնց վերնագրերը գրավում են ինձ: «Հաջորդ կանգառը՝ 70-ականների Երևան» վերնագիրը ինձ գրավեց:

-Ինչպե՞ս 70-ականների Երևան,- սկսեցի բարձր-բարձր կարդալ:

Հետաքրքրեց: Ամեն մի նախադասությունը կարդալիս սկսում էի պատկերացնել: Հետո մտածեցի՝ տեսնեմ, թե ով է գրել այս հոդվածը: Պարզվեց, որ գրել է Մուշեղ Կուրեխյանը: Սկսեցի կարդալ նրա բոլոր գրած նյութերը: Շատ հետաքրքիր էր կարդալ: Վերջերս էլի մտա 17.am, տեսա, որ տպագրվել է Մուշեղի նյութերից մեկը՝ «Ջնջվող օրացույցի հերթական օրերից»-ը:

-Վա՜յ, փաստորեն ծառայում է Հայոց բանակում:

Ակամա ժպտացի: Որոշեցի, որ պետք է համացանցում փնտրեմ և գտնեմ նրան: Գտա և ընկերանալու հայտ ուղարկեցի:

Սիրում եմ, երբ տղաները պատմում են իրենց բանակային կյանքից, քանի որ նրանց պատմածով կարողանում եմ պատկերացնել, թե ինչ է իսկական ծառայությունը: Դե, գրքերն ու ֆիլմերն այդքան էլ լավ չեն արտացոլում այն:

Ես, անկեղծ ասած, չգիտեմ՝ ովքեր են կարդում իմ գրած նյութերը:

Հարգելի Մուշեղ, քեզ չեմ ճանաչում, սակայն ցանկանում եմ բարի, խաղաղ, անփորձանք ծառայություն: Միշտ հոդվածներ գրիր: Ես կարդում եմ քո գրած նյութերը: Սպասում եմ հաջորդ նյութիդ:

«Մարդը միակ բանական էակն է ամբողջ տիեզերքում»:

Քանի՞ անգամ եք լսել այս արտահայտությունը, հետո ձեզ լավ զգացել, որ թեև 7 միլիարդից մեկն եք, բայց ձեր տեսակով միակն եք  ոչ թե այս փոքրիկ հողագնդում ,այլ մի ամբողջ անծայրածիր տիեզերքում:
Մարդկանց միակ բանական էակ լինելու փաստն այնքան համոզիչ է հնչում մեր բերանններից, որ կարծես ինչ-որ մեկը մեկուկես մետրանոց քանոնով չափչփել է տիեզերքի ամեն սանտիմետրը ու այնտեղ ոչ մի բանական էակ չի գտել: Մարդկանց հնարավորություններն այնքան սահմանափակ են: Թվում է` եթե մեկ-երկու դարում մարդկությունը չլսված հաջողությունների է հասել գիտության ոլորտում, նույնը կարող է անել և տիեզերքում, ամեն տեղ: Մենք  անգամ մեր գալակտիկան ամբողջությամբ չենք կարողացել ուսումնասիրել, բայց մեծ պատասխանատվությամբ նշում ենք, որ միակն ենք ողջ տիեզերքում:
Իսկ ինչո՞ւ օրինակ, շունը չի կարող բանական լինել, որովհետև ավելի՞ հավատարիմ է, քան շատ «բանական մարդիկ»: Թե, որովհետև նա հաչում է, ոչ թե խոսում: Հանդուրժողականությունը արմատացած երևույթ չէ մարդկանց մեջ, եթե մեկը իր մազերի գույնով, ապրելակերպով, տեսքով զգալիորեն տարբերվում է մյուսներից, սկսում է քննադատվել, կամ պարզապես անտեսվել, էլ ինչպես կարող է խոսք գնալ մարդ –կենդանի հանդուրժողականության մասին:
Պարզապես մարդկանց համար սովորություն է՝ չտեսնելու տալ այն, ինչը այս կամ այն կերպ կարող է վնասել մարդկային ցեղի միանձնյա բանականությանը:
Բայց ես համոզված եմ, որ ինչ-որ տեղ, բոլորի աչքից հեռու, մի հինգերորդ տարածությունում ապրում են էակներ, որոնք պակաս բանական չեն, քան ես: Կամ էլ հենց մեր աչքի առաջ. շան հաչոցը, մեղուների բզզոցը, կատվի մլավոցը սոսկ կենդանական բնազդներ չեն, այլ բառեր, նախադասություններ, որոնց իմաստը դժբախտաբար կամ գուցե բարեբախտաբար, այդ «միակ»  ու «ամենաբանական» մարդը հասկանալ չի կարող:

Երբ ես ծնվեցի՝ ինձ շրջապատող աշխարհը գրեթե նույնն էր, ինչ  այսօր է: Երբ այնքան մեծացա, որ սկսեցի նկատել փոփոխությունները՝դեռ չէի պատկերացնում, չէի մտածում, որ իմ հիշողության ու մտապատկերների սահմանից անդին էլի ինչ-որ բաներ են եղել,  որոնցից ինչ-որ բան՝ նույնը, շատ բաներ՝ այլ կերպ են եղել:

Մի ժամանակ, երբ ես չկայի, երբ չկար այն ամենն, ինչ կա այսօր, երբ չկար նաև այն, ինչ եղել է դրանից էլ առաջ՝ այս վայրը երևի սովորական  քարակույտ է եղել, բլուրներ ու սարեր են շրջապատել այդ մանր ու սուր քարերին, բայց հնարավոր է նաև, որ այստեղ ծառեր կային, ու նույնիսկ անտառ էր , գուցե լիճ կամ լճեր էլ են եղել: Ո՞վ գիտե:

Ժամանակ է անցել, և  չգիտեմ՝ որտեղից ինչ-որ մարդիկ են եկել այստեղ ապրելու, բայց ժամանակների ու ժամանակի քամիների բերած փոշին ծածկել է նրանց ու նրանց տները, ծածկել է նրանց հետ կապված ամեն-ամեն ինչ: Հետո այնքան փոշի ու քարեր են հավաքվել, որ դրանց վրա նոր տներ են կառուցվել, ու նոր մարդիկ են եկել այստեղ: Այդպես, փոշու տակ երևի շատ աշխարհներ են մնացել, ու քիչ-քիչ բարձրահարկ շենքի նման ինչ-որ բան է ստացվել, իսկ ամենավերևի հարկում ուրվագծվել է այսօրվա պատկերի նախատիպը:

Երևի քամիներն ու դրանց բերած փոշին էր մեղավոր, որ այստեղ ծառեր ու կանաչ չի մնացել: Երևի ամենաներքևում՝ առաջին հարկում, աշխարհի ամենականաչ տարածքն է եղել: Երևի:

Այդ ժամանակից դարեր են անցել, և այստեղ հարևան ժողովրդից մարդիկ են եկել ապրելու: Ապրել են, գուցե ուրախ, գուցե տխուր օրեր անցկացրել: Նոր տներ են կառուցել դարերի փոշու վրա, ու կարծել,որ եթե այդպես է՝ այդպես էլ պետք է լիներ:  Ճիշտ է՝ նրանց վրա ժամանակի փոշին չի նստել, բայց մի օր եկել է տարածաժամանակային սխալներն ուղղելու ժամանակը, և այս քարակույտ-հող-հայրենիի իրական տերերը եկել են՝ նորից տեր կանգնելու նրան՝ հույսով, որ մի օր այդ հողը  աշխատող ձեռքի տակ հայրենիք կդառնա:

Առաջինը այստեղ տատիս ծնողներն  ու նրանց հարազատներն են եկել: Այդ ժամանակ այստեղ եղած հին աշխարհներից շատ բան չէր մնացել, միայն կիսավեր տներ էին, որոնց քիչ ժամանակ անց նույնպես կծածկեր փոշին, բայց այդ տները նոր տների հիմք են դարձել, և նորից կյանք է սկսվել: Գյուղը գյուղ է դարձել, հետո դարձել երկրի մի մասը, ինչ-որ բան տվել նրան ու մի բան էլ վերցրել: Այստեղ  ապրողներին սկզբում մի բան էր միավորում. նրանք բոլորն էլ Արևմտյան Հայաստանից էին եկել, գրեթե բոլորը՝ մի գյուղից: Նրանք ապրել են կողքի-կողքի՝ փոքրիկ ու իրար կպած տներում, ապրել են մեկը մյուսի կյանքով…  Նրանց հին՝Վանում թողած գյուղից մեկն էլ մի օր որոշել է գրել ապրածը, տեսածն ու լսածը.

«…Վասպուրականի երբեմնի  բազմաշունչ Հառեղից այստեղ էին հասել ծերացած Մուխսին (նա տոհմի հպարտությունն էր, որովհետև Երուսաղեմ ուխտի էր գնացել), Արշոն, Մարտիրոսը, Անդունենց Սերոբը՝ Գյուլոյի հետ: Եկել էին նաև մի քանիսը Փեսանդաշտից և Ալաշկերտից»: 

Հեղինակի նշած մարդկանց անունները մանկուց եմ լսել,իսկ նրանցից շատերին ու ոմանց էլ, ովքեր մնացել էին անցյալի էջերում՝ տեսել եմ գրքերի մեջ, այն գրքերի, որոնք տատիկս ու նրանց ողջ տոհմը աչքի լույսի պես էր պահում: Այդ գրքերում ծանոթ անունները կարմիրով էին ընդգծված:

Հենց նրանք են այս քարակույտին ձև ու գույն տվել, նկարել են վաղուց ջնջված պատկերները, ու այս հողը ժամանակի ընթացքում հայրենիք է դարձել: Եվ ժամանակի փոշին այլևս չի ծածկել տարածքը, որովհետև արդեն այդ փոշին մաքրողներ կային, և կային նրանք, ովքեր գծում էին այն, ինչ կար, երբ ես ծնվեցի:

Այժմ, երբ նայում եմ Հառեղի, Վանի ժառանգ Փաթրինջ-Ոսկեհատի փողոցներին, մտովի տեսնում եմ բարձրահարկ շենքի մյուս հարկերը, որոնք ժամանակի ճանապարհին մնացել են անբնակ:

Այսօր, երբ մտապատկերներիս սահմանները բավական մեծացել են ու կարողանում են ընդգրկել նույնիսկ անպատկերելին ու անպատմելին՝ աշխարհն ինձ համար միայն գնդի մակերեսին չէ, որ կա, այն մի քանի հարկ ունի, որոնցից ամեն մեկը մի աշխարհ է, մի մոլորակ մեր մոլորակում, որտեղ ամեն մեկն էլ փորձել է քարից տուն շինել, իսկ այդ տունը մի օր հայրենիք դարձնել:

Մարմնովդ սարսուռ է անցնում, իսկ հոգիդ տակնուվրա է լինում, զգում ես ցավ, թախիծ, սիրտդ մորմոքվում է այն մեղեդուց, որ ստեղծել է Կոմիտասը: Նա իր ազգի տառապանքն է դրել մեղեդու մեջ, նրա ամենօրյա ուրախությունն ու թախիծը, հոգսերն ու պարերը: Նրա կախարդական նոտաների մեջ լսվում է այն ձայնը, զգում ես այն զգացմունքը, որն ապրել է այդ պահին: Այդ մեղեդին դիպչում է քեզ, մտնում սիրտդ, և երբ զգում ես այն, չես ուզում բաց թողնել: Նա հոգուցդ մի կտոր է պոկում ու տանում իր հետ: Այդ մեղեդին արցունք է պոկում աչքիցդ, ու էլ չես կարողանում այն բաց թողնել:

Կոմիտասի մեղեդին չես կարող փոխարինել ոչնչով: Այն յուրահատուկ է իր ձևով, զգացմունքների տեղատարափով: Բառեր, բառեր ու էլի բառեր, որոնք միգուցե փորձում են գեղեցկացնել մեղեդին, ու շատերի համար հենց դա է կարևորվում:

Գիտե՞ք, պետք չէ լսել բառերը, որ պատկերցանես՝ ինչի մասին է Կոմիտասի ստեղծագործությունը: Ո՛չ, Կոմիտասին կարելի է հասկանալ նրա մեղեդու միջոցով: Մարդի՛կ, ինչո՞ւ եք ամեն ինչին թռուցիկ կերպով վերաբերվում, ախր, Կոմիտասը հանճար է, իսկ շատ երիտասարդներ նրան նույնիսկ չեն հասկանում: Կոմիտասը հայ էր, բայց այժմ այլազգիները  ավելի շատ են լսում նրա մեղեդիները, քան մենք, ու ավելի շատ են նրան գնահատում: Չնայած՝ հանճարին ոչ բոլորը կարող են հասկանալ:

Կուզեի մարդկանց հարցնել, հայությանը հարցնել, թե այս աշխարհում եղե՞լ է, կամ կա՞ մեկը, ով այդքան խորն ու այդքան գեղեցիկ է ներկայացնում թե՛ ցավը, թե՛ ուրախությունը:

Հնչում է կոմիտասյան մեղեդին, որի ժամանակ մարդիկ լարվում են, ու ինչպես մի քանի տարի գեղեցիկ հագուստ չտեսած մարդը՝ խլում են այն ու չեն կարողանում բաց թողնել: Վերջ: Մեղեդին դադարեց: Ամբողջ դահլիճում լռություն է: Մարդիկ քարացել են, իսկ նրանց աչքերից արցունքներ են հոսում: Նրանցից մեկը վերջապես ուշքի եկավ և ոտքի կանգնելով՝ սկսեց ծափահարել: Նրա ծափի ձայնից այդ սքանչելի ու հեքիաթային քնից արթնացան և մյուսներն ու սկսեցին հետևել առաջին մարդու օրինակին:

Իմ կարծիքով հենց այդպես է պատահում, երբ մի շքեղ դահլիճի բեմում հնչում է կոմիտասյան մեղեդին:

Ապրիլը վերջացավ: Շատերը սկսել են պատրաստվել տարեվերջյան քննություններին, ոմանք այդ մասին չեն էլ մտածում ու մեզանից երջանիկ կյանքով են ապրում, ոմանք էլ չգիտեն, թե որտեղից կարելի է սկսել և ուր գնալ:Մեզանից շատերը պատրաստվում են միասնական քննություններին և սթրեսային վիճակում են: Ընդհանրապես այդ միասնական քննությունները ոնց որ մի նոր կյանք մտնելու համար քննություններ լինեն: Էնպես ծանր են տանում մարդիկ, չգիտեմ, կարող է, ես էլ ծանր տանեմ: Մի տեսակ չեմ սիրում էդպիսի լարված վիճակներ, որ անգամ ժամանակ չունես դուրս գալու, մի փոքր քայլելու, կյանքի մի ապրիլ էլ վայելելու, ու արդեն մայիսն է…

Շատերս էլ պատրաստվում ենք փոխադրական քննություններին, արդեն ունենք տոմսերը, բայց դեռ չենք ուզում գոնե ծանոթանալ դրանց:
Խառը ժամանակներ են… Ոմանք էլ չգիտեն, թե որից սկսեն: Նրանցից մեկն էլ ես եմ: Սովորում եմ տասներորդ դասարանում, ունեմ բանավոր քննություններ չորս առարկայից, մասնակցում եմ մի շարք մրցույթների ու չեմ հասկանում, թե որ գործը կարելի է առաջ քաշել, որը դարձնել երկրորդական, ու էսպիսի շատ հարցեր, որոնց պատասխանը ընկերուհիս է տալիս, Մարիամը, ով ինձ պես մի բազմազբաղ աղջիկ է:

Մեր ամենօրյա խոսակցության թեման սովորելն ու ամեն ինչ հասցնելն է: Երբ նեղվում եմ այսքան լարվածությունից, նրան ֆեյսբուքով գրում եմ՝ Մար… Ու նա արդեն գիտի փորացավս: Զանգահարում է, հույս տալիս, քաջալերում: Անընդհատ որոշում ենք իրար հետ պարապել, էսպես կամ էնպես դասակարգել դասերը, հեշտը դժվարից տարբերել ու… Ահ, ոչ մի հետաքրքիր բան, բայց դե, միևնույն է, մենք հասցնում ենք, ու հույս ունենք, որ այս ամենը շուտ կավարտվի, հանգիստ շունչ կքաշենք:
Բայց մի խորհուրդ բոլորին, ովքեր մեզ նման զբաղված են, քննությունների են պատրաստվում: Լավ քնեք, լավ սնվեք, ու որ ամենակարևորն է, լավ երաժշտություն լսեք: Հիշեք հայտնի խոսքը. Սա էլ կանցնի: