Արարատի մարզ, գյուղ Մրգավան
Արդեն 14 տարեկան եմ և մինչ այս տարիքը, ցանկացած մասնագիտության հավանություն եմ տվել և անպայման ասել, որ շարունակելու եմ այդ ուղղությամբ: էլ իրավաբան, էլ թարգմանիչ, քաղաքագետ, տնտեսագետ, ուսուցչուհի, ասեմ ավելին, նույնիսկ ցանկանում էի դառնալ հացթուխ:
Կլինեմ անկեղծ ու կասեմ, որ ամենաչսիրելի մասնագիտություններս եղել են բժիշկն ու լրագրողը: Երբ ինչ-որ մեկին հարցնում էի, թե ինչ է դառնալու, և պատասխանը ստանում էի` լրագրող, միշտ ասում էի, որ լրագրողներից պետք է վախենալ: Խոսքերս հետ եմ վերցնում, ու այժմ բոլորին ես եմ համոզում, որ լրագրողի մասնագիտությունը լավագույնն է, և բացարձակապես վախենալու չէ, որովհետև ինքս էլ հիմա ցանկանում եմ դառնալ լրագրող և աշխատում եմ փորձառու լրագրողների հետ:
Հարազատներս գրեթե ամեն օր հետաքրքրվում են իմ մասնագիտական փոփոխություններով, և ասեմ` զարմանում, ամեն անգամ նույն պատասխանը լսելիս.
-Լրագրող եմ դառնալու,- հպարտ-հպարտ պատասխանում եմ ես:
Սկսվեցին փնթփնթոցները.
-Է, Անգել, ախր, ի՞նչ լրագրող:
-Նորմալ մասնագիտություն ընտրի, որ առաջ գնաս:
Փնթփնթոցներին հաջորդում է իմ «թարս հայացքը» և մայրիկիս խոսքերը, որոնք ինձ ուժ են տալիս.
-Անգելս ինչ կցանկանա`այն էլ կդառնա: Եթե լրագրող, ապա ի՞նչ խնդիր կա:
Այնժամ ժպտում եմ և սկսում:
-Եթե դուք էլ ունենայիք որոշակի հետաքրքրություն մեդիա ոլորտի հանդեպ, մասնակցեիք 17-ի դասընթացներին ու ճամբարին, խորացնեիք գիտելիքներդ կինոյի, լրագրության և ֆոտոլրագրության մեջ, ապա այդպես չէիք մտածի:
Լրագրողի մասնագիտությունն այնքան էլ հեշտ չէ, և լրագրող դառնալու համար անհրաժեշտ է պատրաստակամություն, կամքի ուժ, հետաքրքրասիրություն, որը կբացատրվի ուշադրությամբ` հուզող հարցերի, մարդկանց և դեպքերի նկատմամբ:
Իսկ ես շարունակելու եմ ակտիվորեն թղթակցել 17-ին, դառնալ լավ լրագրող, և բոլոր մարդկանց, ովքեր վատ են տրամադրված այդ մասնագիտության հանդեպ, ապացուցել հակառակը:
Այդ ժամանակ ես ինձ լիարժեք կզգամ, որ կարողացա կարծրատիպերը կոտրել և սեր առաջացնել լրագրության հանդեպ:
Ձեզ երբևէ թվացե՞լ է, որ դուք նման չեք մյուսներին, որ կարող եք այս աշխարհին տալ ինչ որ հիասքանչ ու յուրօրինակ մի բան, եթե աշխարհը մի փոքր ուշադրություն դարձնի ձեզ:
Ամեն անգամ քնելուց առաջ կազմում ես պլաններ, գծագրում ապագադ, որում դու իրականացնում ես երազանքներդ ու փոխում աշխարհը դեպի լավը: Հետո առավոտյան արթնանալով հասկանում ես, որ պետք է քրտնաջան աշխատել ու աշխատել` նպատակիդ հասնելու համար:
Երբեմն ուզում ենք, որ մեզ նկատեն, սակայն միայն ուզում ենք, ոչինչ չենք ձեռնարկում դրա համար: Պետք է հիշել, որ մեզ նկատելու են սև ու սպիտակ, անհետաքրքիր մարդկանց շարքերից: Դրա համար էլ պետք է աչքի ընկնենք որպես վառ անհատականություններ, խոսենք հստակ և տեղ հասցնենք մեր ասելիքը:
Նպատակին հասնելը հեշտ բան չէ: Դա տքնաջան աշխատանք և համբերություն է պահաջում: Վերջերս, երբ Երևան-Արտաշատ ավտոբուսով գնում էի Երևան, ճանապարհը նմանեցրի դեպի նպատակ տանող ճանապարհին. ճանապարհի կեսը կանգնած ես գնում, կեսը` նստած, երբեմն անհնարին կերպով, բայց դու դա անում ես: Ավտոբուսի մարդկանց էլ նմանեցրի այն մարդկանց, ովքեր մեզ հետ են լինում այդ դժվարին ճանապարհին՝ ոմանք իջնում են ճանապարհի կեսից, ոմանք բարձրանում են և գալիս քեզ հետ մինչև վերջ, իսկ ոմանք սկզբից մինչև վերջ մնում են քեզ հետ: Եվ նման մարդկանց շնորհիվ է, որ մենք գիտակցում ենք մեր նպատակին հասնելու կարևորությունը:
Նոյեմբերի 17-ին պատանի թղթակիցներով պետք է նկարահանեինք «Հայաստանի մեկ ժամը» վավերագրական ֆիլմի երկրորդ թողարկումը: Ես էլ պետք է դուրս գայի գյուղ ու նկարեի, թե ինչով են զբաղվում գյուղացիները: Իմ ընկերները նույնպես իրենց գյուղում այդպիսի նկարահանումներ էին կատարում: Քանի որ առավոտյան գնացել էի Երևան ու երևի մի երեք ժամ քայլել էի, շատ հոգնած էի: Եկա տուն ու ընկա բազմոցին, մի քիչ հանգստացա, աչքս գցեցի ժամացույցին, արդեն երեքն էր, այսինքն, ինձ մեկ ժամ էր մնում, որպեսզի կարողանայի վերջացնել նկարահանումներս, քանի որ «Հայաստանի մեկ ժամը» վերնագրով նյութի համար նկարահանումները ժամը 3-4-ը պետք է տեղի ունենային: Երևանից վերադառնալիս, ուշադիր շուրջս էի նայում, որպեսզի տեսնեի, թե ինչ կարելի է նկարել, սակայն կարծես բախտն ինձ չէր ժպտում:
Գյուղը դատարկ էր, անգամ երեխաների ձայն չէր լսվում, շատ էի տխրել: Չգիտեի` ինչ անել: Մայրս ասաց, որ գնամ մեր հարևան Աշոտի տուն, քանի որ ինքը մեղուներ է պահում և փեթակներ ունի: Գնացի, սակայն ոչինչ չստացվեց: Քանի որ աշուն է, նա փեթակները փակել էր ու ոչ մի աշխատանք չէր կարող կատարել: Հուսահատված քայլում էի, երբ հեռվից լսեցի կացնի ձայն, սիրտս սկսեց արագ աշխատել: «Հաստատ ինչ-որ մեկը գործ է անում»,-մտածեցի ես: Վերջապես կարող էի մեկին նկարել: Վազելով հասա նրա մոտ, դա մեր հարևանի թոռնիկն էր` Սուրենը, ով փայտ էր կոտրում:
-Սուր ջան, բարև, չես պատկերացնի, թե ինչքան ուրախացրեցիր ինձ:
-Ե՞ս, ի՞նչ եմ արել բայց:
-Ուրեմն, հիմա դու պիտի ինձ օգնես, կօգնես, չէ՞:
-Հա, ասա` ի՞նչ ա եղել:
-Ինձ «17.am»-ից հանձնարարել են, որ ներկայացնեմ իմ գյուղի առօրյան: Դու քո գործը շարունակիր, ինձ մի նայիր, ես ուղղակի կողքից քեզ նկարում եմ, լա՞վ:
-Լո՞ւրջ, ինչ լավ ա, դե նկարի:
-Վե՛րջ, ես նկարեցի, Սուր, էլ ի՞նչ հերոսություն կարաս անես:
Տնից դուրս եկավ Լևոնը.
-Արա, Լևո՛ն, արի՛ հեծանիվ քշենք` թող նկարի: Ես կարամ առանց ձեռների հեծանիվ քշեմ ու լիքը բաներ կարամ անեմ:
-Դե, սկսենք, տեսախցիկին ուշադրություն մի դարձրեք, երեխե՛ք ջան:
-Ինչ լավ ա, չէ՞, մարդիկ լիքը փող են ծախսում, որ դերասան դառնան, մենք արդեն դարձանք:
-Հա երեխե՛ք, դուք դերասան եք, դե սկսեք:
Երեխաները ոգևորված տարբեր բաներ էին անում: Այնքան հաճելի էր տեսնել նրանց անկեղծ ժպիտները: Նրանք այնքան էին ուրախացել, որ այդ դրական էներգիան ինձ էլ էր փոխանցվել: Երեսիս տխուր արտահայտությունը փոխվեց: Հետո տնից դուրս եկավ մեր մյուս հարևանը: Լևոնը գոռաց.
-Վա՜յ, Հովո քեռին: Լրագրո՛ղ ջան, գնա՛, նկարի՛, խոտերն ա հավաքում իրար գլուխ, որ վառի:
Ես վազելով գնացի Հովո քեռու մոտ.
-Բարև Հովո՛ քեռի, ո՞նց ես:
-Լավ եմ, բալաս, դու ո՞նց ես:
-Լավ: Հովո՛ քեռի, ես «17.am»-ի պատանի թղթակից եմ, ինձ այսօր հանձնարարել են, որ նկարեմ, թե իմ գյուղում ինչո՞վ են մարդիկ զբաղված, ինչպե՞ս է անցնում օրը, կարո՞ղ եմ քեզ նկարել:
-Է, լավ էլի, աղջիկս, ինձ բոլորը ճանաչում են, չեմ ուզում:
-Վա՜յ, Հովո՛ քեռի, հո քեզ հեռուստացույցով ցույց չե՞ն տալու, ուղղակի պետք է ընկերներիս արած վիդեոների հետ միացնեն ու գցեն «17.am»:
-Չէ՛, չէ՛, համ էլ նորմալ գործ էլ չեմ անում, որ կովերիս հանեմ դուրս, էդ ժամանակ կնկարես:
-Լավ էլի, ինձ հիմա է պետք:
-Չէ էլի, հիմա չէ, հենց կովերին հանեմ, կկանչեմ:
Չշարունակեցի, քանի որ քիչ ժամանակ էր ինձ մնացել, իսկ կովերին հանելու էր հաջորդ օրը:
Լավ, վերադառնանք երեխաներին, իրենք ինձ շատ օգնեցին: Կարծես թե վերջ:
-Երեխե՛ք, ապրեք շատ:
-Դու էլ, բա որտե՞ղ են գցելու վիդեոն:
-Ո՞նց, դուք դեռ չգիտե՞ք «17.am»-ի մասին (ջղայնացած), ուրեմն գնում եք տուն ու գրում եք «17. am», նախ լայքում եք, որ միշտ ձեր էջին նյութեր գան, ու դուք կարդաք: Հետո գտնում եք իմ նյութերը, կարդում, դե ոչ միայն իմը, բոլորինն էլ կարդացեք ու միշտ հետևեք: Հենց որ հրապարակեն, կտեսնեք, կամ լավ՝ ես ձեզ կասեմ, կնայեք:
-Սուրե՛ն, գնա՛ դասարան գլուխ գովա, որ քեզ «17. am» են գցել:
-Հա՛, դու էլ Լևոն ջան, դու էլ ես իմ նման հայտնի:
-Լավ, հայտնի երեխե՛ք, ես գնացի` ուղարկեմ:
Շատ ուրախ տրամադրությամբ գնացի տուն, նկարահանածս նյութն ուղարկեցի: Տևեց մի քանի ժամ: Դե, անհամբեր սպասում եմ, տեսնեմ` ինչ է ստացվել: Հա, ու ոչ միայն ես եմ սպասում, այլև մեր ամբողջ թաղի երեխաները, հատկապես՝ քույրս ու եղբայրս:
…Չնայած, որ բացումն արել էին Վահե Ստեփանյանը` այն խորիմաստ ու համով նյութեր գրող երիտասարդը, և Գայանեն, ում հետ ծանոթացել եմ մեդիա ճամբարի ժամանակ:
Սկսեմ նրանից, որ հայկական արտադրության ժամանակակից սերիալները շատ վատ սցենարների հիման վրա են նկարահանվում, այնտեղ ներկայացվում է հանցագործություն, սպանություն, վատ խոսքեր են հաճախ հնչում, և այդ ամենը ազդում է դիտողի ապրելակերպի վրա: Մարդիկ ամեն կերպ փորձում են նմանվել, չգիտակցելով, որ սերիալներում ներկայացվում է արհեստականորեն, ինչպես իրենց դուր է գալիս, ոչ թե իրական իրողությունը:
Սերիալները խանգարում են դասերին, այդ պատճառով զարգանում է անգրագիտությունը: Իսկ քանի որ գնալով նվազում է երեխաների հետաքրքրությունը դասերի հանդեպ, նրանք ոչ թե անհամբերությամբ կսպասեն լուսաբացին, որ գնան դպրոց, տեսնեն ընկերներին և ավելացնեն գիտելիքի պաշարը, այլ տարված կլինեն սերիալային սցենարներով.
-Տեսնես ի՞նչ կլինի հաջորդ սերիայում, ախր, ամենալավ պահին վերջացավ:
-Ե՞րբ են էս դասերը վերջանալու, գնամ տուն` սերիալս նայեմ:
Այս ամենն, այո՛, իր դրական կողմը բացարձակ չունի: Ընդհանուր առմամբ, սերիալներն իրենց դրական կողմերը չունեն, բայց քանի դեռ ապրում ես այս երկրում, պետք է ապրուստի միջոց գտնես: Տարբեր մարդիկ վաստակում են տարբեր ճանապարհներով` շինարարությամբ, դարբնությամբ, վարսահարդարմամբ, և այլն: Ճիշտ է, այդ «և այլն»-ը ավելի բովանդակալից կլիներ, եթե Հայաստանում աշխատատեղերի առկայությունը մեծ լիներ, սակայն ինչպես մեծերն են ասում. «Ամեն մեկն իր գլխի ճարը պետք է տեսնի»: Դերասաններն էլ սերիալում նկարվելով են ապրում: Ու իրենց համար միևնույն է, իրենք ում նյարդերի վրա են ազդում, լա՞վ են խաղում, թե՞ ոչ, իրենց սերիալը լայն տարածում ունի՞, թե՞ միայն վատաբանվում է: Նրանք էլ իրենց ապրուստի միջոցը վաստակում են այդպես: Լինում են դեպքեր, երբ իրենց աշխատանքին իրենք էլ կողմ չեն, սակայն ֆինանսական վիճակը դրդում է շարունակել:
Իրականում ես միանշանակ դեմ եմ սերիալների ցուցադրմանը: Ես միայն կողմ եմ սերիալների առկայությանը, որ դերասանները աշխատանք ունենան: Ապրենք հույսով ու հավատով, որ մի օր հայկական սերիալների արտադրության համար էլ ծաղկուն շրջան կլինի, և կհեռարձակվի այն, ինչը իրոք կլինի մեր սրտով: Այդ ժամանակ կգրենք այլ նյութ՝ գովելով հայկական սերիալները:
12 տարեկան էի, երբ մեր դպրոցը սկսեց մասնակցել «Կանաչ դպրոց» բնապահպանական ծրագրին:
Շատ ոգևորված էի, մասնակցում էի դպրոցում անցկացվող բոլոր այն միջոցառումներին, որոնք կապ ունեին ծրագրի հետ:
Լուսանկարը` Մանե Մինասյանի
Մենք մաքրում էինք մեր քաղաքի փողոցները, հավաքում թուղթ, պլաստիկ տարաներ ու նման իրեր:
Յուրաքանչյուր դասարան ուներ պարկ, որտեղ օր օրի ավելանում էր հավաքածը:
Ըստ ծրագրի, որ դասարանն ավելի շատ ունենար հավաքած թափոն, նրանք էլ կհաղթեին, ու որպես նվեր կստանային մշակված թղթից ալբոմներ ու տետրեր:
Մենք ամբողջ դասարանով ակտիվ մասնակցում էինք ու վերջում հաղթեցինք` 100 գ ավել թափոն ունենալու շնորհիվ:
Այս ծրագրին հաջորդեց ցուցահանդես-շքերթը, որի ժամանակ յուրաքանչյուր դպրոց պետք է ներկայանար թափոններից պատրաստված կենդանու կերպարով:
Լուսանկարը` Մանե Մինասյանի
Մենք սկզբում որոշել էինք արագիլի տեսքով ներկայանալ, սակայն վերջում որոշվեց ձկան կերպարով հանդես գալ:
Հիշում եմ, ամբողջ աշնանային արձակուրդս անցկացրի դպրոցում, ինքս նույնպես ունեի իմ դերը հագուստի պատրաստման գործում:
Մի քանի օր մենք պլաստիկ շշեր էինք հավաքում, կտրում, ամրացնում:
Ցուցահանդեսի օրը մենք քայլում էինք շքախմբի վերջից: Բոլորին հետաքրքրում էր մեր հագուստը, իսկ մենք՝ 13 տարեկաններս, հպարտանում էինք մեր աշխատանքով:
Մի որոշ ժամանակ անց մեզ նորից կանչեցին Երևան. ցուցահանդեսի ամփոփումն էր. մենք 3 հորիզոններից զբաղեցրել էինք 2-րդ տեղը՝ որպես լավագույն ստեղծագործական աշխատանք:
Լուսանկարը` Մանե Մինասյանի
Մի քանի ամիս անց մեր դպրոցը նորից սկսեց համագործակցել «Կանաչ դպրոց» նախագծի հետ:
Այս անգամ մենք մասնակցեցինք Ծիծեռնակաբերդում անցկացվող ծաղկահավաքի ակցիային:
Մենք այնտեղ ծաղիկներն անմար կրակի մոտից տեղափոխում էինք հուշահամալիրի այլ, ավելի ազատ տարածք և տեսակավորում:
Այնուհետև ծաղկաթերթերն զգուշորեն առանձնացնում ցողուններից ու տերևներից:
Այս ամենից հետո դպրոցում ավելի շատ էին անցկացվում «Կանաչ դպրոց» բնապահպանական ծրագրի հետ համատեղ աշխատանքներ (թափոնների հավաքում, ծառատունկ և այլն), որոնք նպաստում էին հաղթահարել անտարբերությունը մայր բնության հանդեպ:
Երբ ավարտեցի միջնակարգ դպրոցը, մտածում էի, որ էլ երբեք չեմ կարող մասնակցել «Արևորդի» փառատոններին:
2015թ. նոյեմբերին տեսա, որ անցկացվում է «Արևորդի» միջազգային բնապահպանական 5-րդ փառատոնը:
Փառատոնին անհրաժեշտ էին կամավորներ:
Միանգամից զանգեցի ու իմացա, որ ես կարող եմ գնալ, ուղղակի ավարտին մնացել էր միայն մեկ օր:
Ես գնացի, ու դրանից հետո անհամբեր սպասում էի հաջորդ փառատոնին, որպեսզի սկզբից լինեի աշխատակազմի կողքին:
Այս տարի որպես կամավոր գրանցվեցի «Արևորդում» ավելի շուտ, ու մինչև փառատոնի սկսվելը գրեթե շաբաթը մի քանի օր հիմնադրամում էի, օգնում էի այն ամենով, ինչով կարողանում էի:
Այս տարի «Արևորդի» միջազգային բնապահպանական 6-րդ փառատոնն անցկացվեց նոյեմբերի 11-14-ը:
Փառատոնի այս տարվա ծրագրի ընթացքում ցուցադրվեցին ֆիլմեր, կազմակերպվեցին աշխատարաններ ու ցուցահանդեսներ:
Փառատոնի օրերին եղել եմ տարբեր վայրերում, որտեղ կատարվում էին ֆիլմդիտումներ («Մասս մեդիա» կենտրոն, ԷՕՆ, «Մոսկվա» կինոթատրոն), նայել եմ մոտավորապես 10 ֆիլմ, բայց ամենաշատը հավանեցի «Աղբանոցի մեղեդիներ» ֆիլմը, որը նոտաներով ներշնչված երազանքի մասին էր, իրոք հուզիչ մի պատմություն այն մասին, թե ինչպես են թափոններից պատրաստված երաժշտական գործիքները հույս ու արժանապատվություն բերում այն երեխաներին, ովքեր ապրում էին Պարագվայի հետնախորշում՝ գորշ իրականության մեջ:
Եվ հենց այս ֆիլմով էլ ավարտվեց «Արևորդի» 2016-ը:
Ավարտվեց ևս մի մեծ աշխատանք:
Երբ հետ եմ նայում 2012թ., ինձ թվում է` երեկ էր, սակայն արդեն 4 երկար տարիներ են անցել:
Հուսով եմ, էլի կշարունակեմ մնալ «Արևորդում», ու 2016-ն էլ մի քանի տարի հետո կհիշեմ նույն այս ժպիտով, որով 12-ը:
Գյուղերում կա ավանդույթ, ըստ որի աշնանը լավաշ են թխում ամբողջ ձմեռվա համար: Մեր գյուղը` Մրգավանը, բացառություն չէ: Եվ հենց երեկ որոշեցի ձեզ ներկայացնել լավաշի պատմությունը:
Ձմեռվա լավաշը թխում են երկու օր: Նախ հունցվում է խմորը, այնուհետև թողնում են, որ հանգստանա, մի քանի ժամ հետո, երբ մեր լեզվով ասած, խմորը գալիս է՝ մենք սկսում ենք խմորը մանր կտրատել և գնդել, խմորը շարվում է և ամբողջ գիշեր հանգստանում է:
Վաղ առավոտյան թոնիրը վառում ենք մոտ 20 րոպե, և կրակը հանգստանալուն պես սկսում ենք գրտնակել խմորը: Գրտնակած խմորը փոխանցում ենք հացթուխին, և նա ինձ հետաքրքրող գեղեցիկ շարժումով բացում է խմորը, փռում ավանդական «մարզկայի» վրա և դրանով հարվածում թոնրի պատին:
Ընդամենը մի քանի րոպե անց պատրաստ է հայկական ավանդական լավաշը: Եվ այս ամբողջ գործընթացում ամենահաճելի պահերից է հաց թխողների մեջ ծավալվող խոսակցությունները և տաք լավաշով ու պանրով պատրաստված բրդուճները:
Հարցազրույց հայրիկիս` Սուրեն Գալստյանի հետ
-Հայրիկ մի քանի բառով ներկայացրու քեզ:
-Ես Սուրենն եմ Գալստյան, ծնվել եմ Արաքսավան գյուղում, իսկ հիմա ժամանակավորապես ապրում եմ Մրգավետ գյուղում:
-Քանի՞ տարի է, ինչ գնում ես արտագնա աշխատանքի:
-Երկու տարի, սակայն այն շարունակական է լինելու:
-Ի՞նչ կա արտերկրում, որ այստեղ չկա:
-Ամեն ինչ: Այնտեղ ավելի շատ գումար ենք աշխատում, քան այստեղ: Ճիշտ է, այստեղ աշխատանք կա, սակայն գումարն է քիչ, իսկ Ռուսաստանում այպես չի որ շատ գումար ենք աշխատում, բայց էստեղից լավ է:
-Ի՞նչ աշխատանքներ ես այնտեղ կատարում:
-Շինարարություն, ասֆալտի գործ: Շատ դժվար գործեր են, բայց ստիպված ընտանիքս պահելու համար պետք է կատարեմ: Ամենավատն այն է, որ կատարածս աշխատանքը չի համապատասխանում ստացածս գումարին, շատ եմ աշխատում, սակայն քիչ եմ ստանում:
-Ի՞նչ հետաքրքիր դեպք կպատմես աշխատանքիդ հետ կապված:
-Մի ուզբեկ տղա կար, որի անունը Աբդուլա էր, բայց մենք Աբո էինք ասում, գրեթե ոչ մի հայերեն բառ չգիտեր, բայց վերջում այնպես լավ էր խոսում հայերեն, որ կասեիր` հայ ա: Դե, պարապությունից օրվա վերջում հանգստի ժամին հայերեն էինք պարապում հետը: Մի խոհարար կար, որը շատ վատ կին էր, ջան չէր անում հաց սարքեր` ուտեինք, անպայման պիտի հիշեցնեինք, որ հաց սարքեր, թե չէ սոված կմնայինք: Հաց ուտելուց էլ էնպես էր նայում, ախորժակս փակվում էր:
Մի անգամ էլ հաստոցի վրա բլոկ էինք խփում, մեր տղեքից մեկի ոտքերը մնացին տակը: Բժիշկ կանչեցինք, սրսկեցին, լավ է, ոչ մի վտանգավոր բան չեղավ, մի քանի օրից անցավ:
-Հայրիկ, քո աշխատած գումարը բավարարո՞ւմ է ընտանիքի կարիքները հոգալու համար:
-Իհարկե ոչ, միայն յոլա ենք գնում: Աստված մեծ է, ամեն ինչ լավ կլինի: Հուսով եմ, կգա այն օրը, այնքան գումար աշխատեմ, որ բավարարի ընտանիքիս կարիքները հոգալու համար:
Գնում եմ արտագնա աշխատանքի, որ մեր հոգսերը թեթևացնեմ, բայց ծախսերը շատ են, դրա համար ամեն տարի պիտի գնամ, որ կարողանամ մի բան գոնե հետ քցել: Ու ամենակարևորը, գումար բերեմ, որ տունը սարքեմ, կասեի` առաջին պատճառը դա է:
-Գնալո՞ւ ես մյուս տարի:
-Անպայման: Բա մնամ, ի՞նչ անեմ: Եկել եմ ձմեռը հանգստանամ, որ էլի գնամ:
-Իսկ այստեղ ի՞նչ աշխատանքներ ես կատարում:
-Դե գյուղացի եմ, պիտի հողագործությամբ զբաղվեմ, բայց քանի որ չունեմ իմ սեփական հողը, ուրիշի ջերմոցներն եմ մշակում, մինչև իմ սեփականը կունենամ: Ամեն առավոտ ինին գնում եմ, յոթին գալիս եմ, մի կտոր հաց եմ ուտում, քնում եմ: Էլի նույնը ամեն օր, մեջն էլ բան չկա, եղածը` մի քանի հազար դրամ:
-Ի՞նչ կմաղթես ինձ:
-Առողջ լինես ամենակարևորը, որ կարողանաս լավ սովորել ու լավ մարդ դառնաս: Լավ սովորի, որ իմ պես մի քանի հազար դրամ չաշխատես:
Դպրոցական ընկերները հավերժ չեն մնա մեր կյանքում: Ուսուցչուհին միշտ չէ, որ մեզ կնստեցնի առաջին նստարանին, իսկ ծնողները գոնե մեկ անգամ կնստեցնեն տնային կալանքի, մեծ վեճերից հետո:
Մենք երբեք չեն կարող կատարել տնային հանձնարարությունները, մեկ շաբաթ առաջ, թեկուզ այն շատ ցանկանանք:
Մենք կգրենք շարադրություն մի գրքի մասին, որը չենք կարդացել, բայց կյանքում կգտնենք մի գիրք, որը կկլանի մեզ։
Մենք միշտ կերազենք աշնան մասին, իսկ աշունը կգա ու արագ կանցնի, տանելով հազարավոր երազանքներ:
Մենք կօգնենք մեկին ոտքի կանգնել, մեծ սխալից հետո: Մենք ինքներս կանենք սխալներ, իսկ հետո կզղջանք սխալի համար, ու կանենք ամեն քայլ` սխալն ուղղելու համար:
Մեր կյանքում կլինի մեկը, ով կքննադատի մեր երաժշտական ճաշակը, իսկ կգա մեկը, ով մեզ հետ հավասար կլսի մեր սիրած երգերը:
Մենք հաստատ լաց կլինենք մեր հարազատին, թանկ մարդուն կորցնելուց: Մեր կյանքում կլինեն մարդիկ, դեմքեր, հայացքներ, կլինեն իրադարձություններ, որոնք կմոռացվեն: Մենք մեզ միայնակ կզգանք, բայց ոչ մեկ անգամ: Մեզ կխաբեն: Կծիծաղեն մեզ վրա, կբղավեն, կդավաճանեն: Մենք կհեռանանք տնից, ցանկանալով մնալ միայնակ, կթափառենք փողոցներով:
Մենք կերազենք հեռանալ մեր երկրից, հեռանալուց հետո կսկսենք կարոտել մեր երկիրը:
Մենք մեկ անգամ չէ, որ կսիրահարվենք, կձանձրանանք, մինչև հասկանանք` որն է իրական սերը:
Մենք ամեն տեղ փորձելու ենք փնտրել մեզ: Բայց մենք երիտասարդ ենք, պետք է գնահատենք ամեն վայրկյանն ու րոպեն, ուրախ լինենք ամեն երջանկության ու տխրության համար, այլ ոչ թէ կատարած սխալից հետո առաջ գնալու փոխարեն հետ գնանք: Գտնենք կյանքի ճիշտ ապրելու բանաձևը։ Անենք ամեն խենթություն` ապրած օրերն ավելի ուրախ դարձնելու համար։
Սիրենք, սիրվենք ու լինենք հարգված։ Ու ամենակարևորը` եկեք ժպտանք։
Ինձ միշտ հետաքրքրել է՝ ի՞նչ է վերջապես այդ արդարությունը: Երկար-բարակ մտքում փիլիսոփայելուց և իմ մտքերի մեջ խճճվելուց հետո որոշեցի հարցազրույց անել իմ հասարակագիտության ուսուցչուհու՝ Արփիկ Քոչարյանի հետ, ում իսկապես համարում եմ արդար ու ազնիվ մարդ և հրաշալի ուսուցչուհի, որի հետ հաճախ զրուցում եմ ու տալիս ինձ հուզող շատ հարցեր:
-Ի՞նչ է արդարությունը:
-Արդարությունը դարեր ի վեր հետաքրքել է մարդկությանը: Դա համարվում է այնպիսի արժեք, որի քննարկման գործընթացը մինչ այսօր ընթանում է: Անհատը պետք է այնպիսի զարգացվածության մակարդակ ունենա, որ կարողանա լրջորեն մոտենալ, հասկանալ, ընդունել և կիրառել այդ արժեքը: Արդարությունը իրավ է, այսինքն՝ աջ զարգացում, ոչ թե ձախ: Ցանկացած քայլ անելիս կամ հարց քննելիս դու պետք է դրա աճը տեսնես: Ամեն դարաշրջանում դա քննարկվել է: Ինձ համար տիպական օրինակ է մեծ ու ամենաուժեղ մտածողներից մեկը՝ Սայաթ Նովան, որը ասել է հետևյալ խոսքերը, որ մինչև այսօր հնչում է որպես արժեք. «Արդար դատե. չէ վուր թագավոր իս դուն,Վաստանում տեր ու զորավար իս դուն…»:
Արդարության չափանիշը միևնույն համարել բոլոր մարդկանց մոտ հնարավոր չէ, քանի որ որքան մարդ կա, այնքան էլ կա մոտեցում այս արժեքի նկատմամբ: Այդ պատճառով հասարակագետները արդարության երեք տեսակ են ներկայացնում`բաշխման, ուղղման և ընթացակարգային:
Եթե ես գիտեմ, որ սոցիալապես անապահով խավեր կան, որ ունեն օգնության կարիք, ապա պետք է օգնեմ նրանց, ոչ թե ինձ համար հարազատ մարդու, որը անգամ չունի դրա կարիքը: Այսինքն՝ պետք է բաշխեմ հավասարապես, առանց որևէ վերապահումների, որը կխախտի իմ արդարության չափանիշը:
Մարդկությունը անսխալ լինել չի կարող, հասարակությունը՝ նույնպես, որովհետև մարդկանց տարբեր դաստիարակություն կա, տարբեր միջավայրերի զարգացում, և ամենքը յուրովի է իրեն դրսևորում հասարակության մեջ:
Եթե մենք ասում ենք` մի´ գողացիր, բայց տեսնում ենք, որ հենց մեր հասարակության մեջ էլ գողեր կան, նաև, որ ավելի վատ է, մարդասպաններ, nրանք շեղվում են օրենքից և կատարում այդ հանցավոր արարքը, որքանո՞վ ճիշտ կլինի նրանց չուղղելը: Այսինքն՝ ուղղման շնորհիվ նրանք իրենց կատարած հանցանքի համար պետք է պատասխանատվություն կրեն, որն էլ կարևոր է հետագա սերունդներին ճիշտ ուղու վրա դնելու համար: Իսկ ուղղելու համար կա ընթացակարգ, որը իրականացվում է արդարադատության մարմինների կողմից: Նրանք աշխարհի բոլոր երկրներում էլ գոյություն ունեն:
Արդարադատության մեջ մտնում է հիմնական դատական համակարգը, ինչը մեր երկրում եռաստիճան է:Սա ես ճիշտ եմ համարում, որովհետև, մենք ունենք մարզային դատարաններ, որոնք կոչվում են առաջին ատյանի դատարաններ, ունենք Վերաքննիչ դատարան, որը քննարկում է առաջին ատյանի դատարանի թույլ տված սխալները, ունենք Վճռաբեկ դատարան, որը զբաղվում է վարչական և քրեական գործերով: Ես խոսում եմ փաստաթղթի վերաբերյալ,որը բեկանման ենթակա չէ, այսինքն՝ վճռաբեկը:
Երբեմն մենք շատ ենք լսում, որ Հայաստանում արդարությունը քայքայված է: Եկեք մենք տոկոսային հարաբերություն կազմենք: Քայքայողն էլ ենք մենք, կարգավորողն էլ ենք մենք: Եթե մենք լուրջ ենք մոտենում օրենսդրությանը, ուրեմն քայքայման գործընթացները քիչ են լինում: Եթե մարդիկ հեռու են օրենքից, չգիտեն այդ օրենքի չափանիշները և միշտ խախտում են, նրանք խախտում են նաև արդարության չափանիշները: Չէ՞ որ ուժն առանց արդարության ոչինչ է, արդարությունն առանց ուժի նույնպես ոչինչ է: Բերեմ վառ օրինակ՝ երթևեկության կանոնները: Եթե անընդհատ չհետևենք, դիտողություններ չանենք այդ կարգազանց վարորդներին, նրանց պատասխանատվության չենթարկենք (պատասխանատվության ամենամեծ չափանիշը 3 տարի վարորդական իրավունքից զրկումն է, սակայն նրանց ընդամենը տուգանքներ են տրվում), ապա ի՞նչ կլինի: Նրանց, եթե անընդհատ ներեն ու պատասխանատվության չենթարկեն, մեր երթևեկության կարգը և հասարակության անվտանգությունը խաթարված կլինի: Այսպիսով` արդարությունը արժեք է, որի իրականացման համար հարկավոր է զարգացվածության բարձր մակարդակ, որպեսզի ճիշտ ձևով մատուցենք սերունդներին այն փորձն ու պատկերացումները, որը մշակել ենք սերնդեսերունդ:
-Ձեր կարծիքով «ճշմարտություն» և «արդարություն» բառերը հիմնական բնորոշում ունե՞ն:
-Արդարությունը լուրջ արժեք է, իսկ ճշմարտությունը մեզնից յուրաքանչյուրի իրականությունն է, որը անձը պետք է կարողանա ճիշտ տարբերակել և ներկայացնել: Եթե ես այդ իրականությունը ճիշտ չներկայացնեմ, կեղծեմ, քծնեմ ու ոչնչացնեմ, այստեղ կխախտվի ճշմարտություն ըմբռնումը: Սակայն ինքան էլ փախչեմ իրականությունից, միևնույնն է, վաղ թե ուշ փաթաթվելու է ինձ: Եթե ասեմ, որ իմ երեխան լավ է սովորում, բայց արդյունքում ես գիտեմ, որ իմ երեխան բացարձակապես չի սովորում, այդ արարքով ես առաջին հերթին խաբում եմ ինձ, երկրորդ հերթին քայքայում եմ իմ երեխայի ապագան: Այստեղ խաթարվում է ճշմարտությունը, իսկ ինչքան այն չի պահպանվում, այնքան մեր հասարակությունը գնում է դեպի քայքայման: Այստեղից եզրակացություն, որ ճշմարտությունն ու արդարությունը որոշակի չափով իրար հետ կապակցված են, սակայն արդարությունը ավելի լայն հասկացություն է:
-Լիարժեք արդարություն գոյություն ունի՞:
-Լիարժեք արդարության մասին խոսելն ավելորդ է, որովհետև բոլոր երկրներն էլ այս հարցը քննարկում են ու կքննարկեն: Արդարությունը պահպանողն էլ ենք մենք, խախտողն էլ ենք մենք: Իմ կարծիքով հարյուր տոկոսանոց արդարության մասին խոսելն ավելորդ է. սա իմ անհատական մոտեցումն է: Կան բազմապիսի չափանիշներ: Ես`որպես հասարակագետ, չեմ հավատում լիարժեք արդարության գոյությանը, որովհետև տարբեր մարդիկ ու հասարակությունները տարբեր կերպ են սահմանում այն: Ուստի կարող են այդ սահմանումները չհամընկնել, ինչն էլ նշանակում է, որ իդեալական արդար վիճակ լինել չի կարող:
-Իսկ Հայաստանի մասին ի՞նչ կասեք:
-Հայ ժողովուրդը, եթե այսօր այս անելանելի վիճակում է, ապա դրա արմատները ինչ-որ չափով պատմական անցյալում պետք է փնտրել: Անընդհատ ունենալով տարբեր թշնամիներ և պայքար, միշտ մտածել ենք, որ մեր սեփական ոտքի տակից չկորցնենք մեր հողն ու պետականությունը: Այդ պատճառով մենք շատ հաճախ, մեր պատմական իրականությունից ելնելով, ձևավորել ենք մեր ազգային մենթալիտետը, մեր ազգային վարքագիծը: Երբեմն մենք անարդարացի ենք եղել, քծնել ենք, ենթարկվել ենք: Դա եղել է այն ժամանակ, երբ մեր ժողովուրդը կորցրել է իր ազգային ինքնությունը, իր պետություն ունենալու արդարացի իրավունքը: Երբ մենք թուրքին հպատակ ենք եղել, մտածել ենք մեր ընտանիքի, մեր ազգի մասին:
Ամեն երկիր ունի իր պատմությունը և ինքն է թելադրում այդ: 1991 թվականին Հայաստանն անկախացավ ու դարձավ ժողովրդավարական, իրավական, սոցիալական պետություն: Հետևելով ժողովրդավարության սկզբունքներին, որ մենք պիտի լինենք իրավական պետություն, ժողովուրդը պետք է պահպանի, սովորի ու ընկալի, հարգի ու կիրառի հասարակության կողմից թելադրված արդարացի կանոնները, ես կասեի, որ մենք դեռ դրան չենք հասել:
Ես չեմ համոզում շատերին, չեմ ասում, որ մենք չենք հասնի և չենք դառնա իրոք ժողովրդավար երկիր, ինչպես աշխարհի շատ զարգացած երկրներ են, սակայն համենայն դեպս հույս ունեմ, որ մենք էլ մի օր կկայանանք որպես ժողովրդավարական երկիր, և կունենանք այն ամենը, որ կկարևորենք և կարժևորենք, ինչն էլ մեր ժողովրդին կտանի դեպի առաջ: Կա մի այսպիսի արտահայտություն. «Ինչպիսին իշխանությունն է, այնպիսին ժողովուրդն է»: Ամեն ժողովուրդ արժանի է իր իշխանությանը: Իշխանությունդ գրագետ է, խելացի է, ժողովրդավարության կարգ ու կանոնը ճիշտ է արժևորվում, մարդուն տալիս է հնարավորություն օրենքի առաջ հավասար լինելու, այդ դեպքում ժողովրդավարությունը կկայանա: Իսկ այսօր մենք ունենք օլիգարխիկ մոտեցումներ, այսինքն մենիշխանության հասկացություն: Իշխանավորը, ընտրվելով ժողովրդից, նրան «մարդու տեղ է դնում» միայն ընտրությունների ժամանակ, իսկ դրանից հետո անում այն, ինչ ցանկանում է: Որտեղ կա ժողովուրդ-իշխանություն անջրպետը`հեռացումը, այնտեղ լուրջ ժողովրդավարություն կայանալ չի կարող:
Ես միշտ լցված եմ հավատով ու հուսով, որ այս երկիրը կզարգանա, կկայանա: Պարզապես մենք դեռ ժամանակ ունենք, ուղի ունենք անցնելու և շուտով կհասնենք դրան, քանի որ մենք արդեն զարգացման մեջ ենք,պարզապես մեզ պետք է արժեքները ճիշտ գնահատել, չոտնահարել մեր օրենքները, որոնք կարևոր են մեր երկիրը զարգացնելու համար:
-Իսկ ըստ ձեզ, ինչպե՞ս կարելի է հասնել դրան:
-Առաջին հերթին, այն երկրում, որտեղ հարգանք կա օրենքի հանդեպ, որտեղ օրենքը չեն շրջանցում, չի գրվում ու մնում թղթի վրա, այսինքն կիրառվում է և հասանելի է ժողովրդին, հասնում են ժողովրդավարական մոդելին: Ժողովուրդը պետք է ունենա այնպիսի գիտակցական որակ, որ կարողանա արժևորել ու կարևորել օրենքը:
Օրենքների մայրը համարվում է Սահմանադրությունը: Նրա պահպանումը պետք է սկսվի վերևից: Եթե վերադասը ինքը հարգի այդ օրենքը, դա չափանիշ կդառնա նաև մյուսների համար: Չէ՞ որ պետք չէ անջատել ժողովրդին ու իշխանությանը: