Լուսանկարը՝ Բորիս Իսրայելյանի

Ամռանը, երբ մեր փեթակները սարում էին, ժամանակ առ ժամանակ բարձրանում էինք սար` մեղուների մոտ: Հայրս հետևում էր նրանց վիճակին: Այդ օրն էլ լուսաբացից արթնացել,   և դեռ լույսը չբացված` սար էինք հասել: Քունս տանում էր:

Մոտ  3 ժամ մաքուր օդում քնելուց հետո արթնացա, վազեցի դուրս` լվացվելու և տեսա, թե մեքենայի միջից ինչպես է իջնում քեռի Ռուբը` մեր հարևաններից մեկը: Հետո մեքենայից իջան մյուսները… Ասեմ, որ  քեռի Ռուբը շատ է սիրում խմել և ծիծաղել: Մոտ կես ժամ խմելուց հետո, երբ ընկերները գնացին,  նա  հագավ մեղվապահի հագուստն  ու մոտեցավ փեթակներին: Բայց… Հաշվի չէր առել, որ մեղուները չեն սիրում խմիչքի հոտը, գրգռվում ու  ագրեսիվ են դառնում: Ու երբ մոտեցավ նրանց` բզզանները պարսով հարձակվեցին քեռու վրա, ու մի  անհասկանալի տեսարան բացվեց… Նա սկսեց թափահարել իրեն, ոտքերը խփում էր գետնին, ձեռքերը`գլխին և այդպես վազում էր այս ու այն կողմ: Կանչեցի հայրիկիս:

Լուսանկարը՝ Բորիս Իսրայելյանի

-Պապ… Պապ… Հըլը շուտ արի…

-Ի՞նչ ա, մեղուն կծե՞ց:

-Չէ, հըլը շուտ արի տես` քեռի Ռուբը լամբադա ա պարում: Մենք սկսեցինք ծիծաղել և հեռվից հետևել նրա տարօրինակ շարժումներին:

Երբ նա մի կերպ հասավ վրանին, որոշեցինք գնալ ու տեսնել վիճակը: Մտանք ներս, ուր  ամբողջովին կարմրած և ուռած նստել էր քեռի Ռուբը:

-Ռուբ քեռի, էն ինչի՞ էիր լամբադա պարում:

-Էլ մի ասա, է, էդ մեղուները լցվել էին վրես:

-Շա՞տ կծեցին:

-Է՜… էլ տեղ չթողեցին:

-Ռուբ քեռի, մի քիչ մածուն քսի` թող շուտ անցնի:

-Էտ էլ եմ արել` չի օգնում:

Հիմա, երբ  ամեն անգամ տեսնում եմ Ռուբ քեռուն, հիշում եմ նրա լամբադան…

Ընկերասեր, խաղաղասեր, բարի, սևաչյա այս կատուն, որին դուք տեսնում եք Մումսիկն է՝  մորաքրոջս կատուն: Այս տարի կլրանա երրորդ  տարին,  ինչ նա ապրում է մորաքրոջս տանը: Մումսիկը  շատ  է սիրում,  երբ խաղում ենք ի ր հետ  և ուշադրություն ենք դարձնում իրեն, իսկ եթե ո՛չ, նա ստեղծում է այնպիսի միջավայր,  որտեղ ուշադրության կենտրոնում ինքն է: Սակայն Մումսիկը ամենաշատը սիրում է մորաքրոջս տղային: Նրա անկողնում է պառկում, ուտում է հաց միայն նրա ձեռքից,  նույնիսկ ֆուտբոլ նայում է իր հետ: 

Մումսիկը ասես մորաքրոջս տան հաջողության խորհրդանիշը լինի: Երբ նա օրերով չի շարժվում, գրեթե չի սնվում, ուրեմն մի վատ բան է լինելու մոտալուտ օրերի ընթացքում: Իսկ եթե ակտիվ է, ապա մի լավ բան է լինելու:

Հավանաբար բոլորդ դիտել եք Փիթեր Հյուիթի «Գարֆիլդ» ֆիլմը: Մումսիկին մենք նմանեցնում ենք Գարֆիլդին, այդ պատճառով նրան նաև այսպես ենք կոչում: Լավ, անցնեմ բուն թեմային, ինչի մասին ուզում եմ պատմել:

2011 թվականի հունիսին եղբայրս զորակոչվեց բանակ: Մի քանի շաբաթ Մումսիկը պասիվ էր, չէր խաղում, չէր ուտում, ինչը շատ էր տխրեցնում մեզ: Մի օր էլ տեսանք,  որ Մումսիկը չկա: Անցնում էին շաբաթներ, ամիսներ… Փնտրում էինք նրան, ամեն հնարավոր վայրերում, բայց նա չկար ու չկար: Արդեն մոռացել էինք նրա մասին:

2015 թվականի ամռանը եղբայրս զորացրվեց: Ամառային տաք ու վառ գույներով լի օր էր: Արևը փայլում էր, բայց ո՛չ սովորական: Նոր օր էր, բայց ոչ կրկնվող: Ականջակալները ականջներիս գնում էի մորաքրոջս տուն: Բարձրանում եմ աստիճաններով ու… Ի՞նչ: Մումսիկը հետ էր վերադարձել… Երկու տարվա ընդմիջումից հետո հետ էր վերադարձել…

Ինչպես նախկինում, հիմա ևս նա չի հրաժարվել իր  «Հաջողություն»  պաշտոնից և  «զգուշավոր քաղաքականություն»-ից, ավելին՝ ավելի ակտիվ կյանք է վարում և վայելում է բոլորիս սերն ու հարգանքը:

Ինչևէ, շատ ուրախ եմ, որ Մումսիկը վերադարձել է, բայց ինձ համար դեռևս երկու չբացահայտված հարցեր կան.

1. Որտե՞ղ էր նա այսքան ժամանակ և ինչպե՞ս էր ապրում:

2. Անծանոթ բնակավայրից ինչպե՞ս է հետ վերադարձել:

Լուսանկարը՝Հայարփի Բաղդասարյանի

Իմ գյուղի՝ Քարվանսարայի պատմությունը գալիս է դարերի խորքից, իսկ ավելի ստույգ՝ Արտաշես Բարեպաշտի ժամանակներից: Շենն էլ Քարվանսարա անունը ստացել է  տեղանքում կառուցված պանդոկի անունից: Հնուց էլ Քարվանսարայում իջևանել են հազարավոր ճամփորդներ, քարավաններ, օգտվել գյուղի աղբյուրներից ու բարիքներից:

Մեր գյուղը թեև շատ մեծ չէ, բայց ունեցել է և հիմա էլ ունի բազմաթիվ թաղամասեր՝ Դեզանոց, Նախրագնե, Ձորաթաղ կամ Թումոյ թաղ, Չորանոցներ, Չռկի թաղ և այլն:

Լուսանկարը՝Հայարփի Բաղդասարյանի

Գյուղի գրեթե ողջ տարածքում կարող են հանդիպել սառնորակ, քաղցրահամ աղբյուրներ, որոնք իրենց բաղադրությամբ նաև բուժիչ ջրեր են: Ըստ պատմական տվյալների՝ տարածաշրջանն ունեցել է 20-ից ավելի աղբյուրներ: Թաղամասում համարյա ամենուրեք եղել են քաղցրահամ ջրեր՝ Զաքոյ (Բնոյ) աղբյուր, Ծառների (Մնեյ) աղբյուր, Պուպու քարի աղբյուր,Կաթնով աղբյուր, Հախպրտանք, Սինամի աղբյուր, Սալով աղբյուր, Չռկի աղբյուր և այլն:

Լուսանկարը՝Հայարփի Բաղդասարյանի

Տատս ասում է.
-Մե թուրք ծեր մարդ հորս պատմել ա, որ իրանց ազգի մարդիկ մեր Սալով աղբրի ակունքը մե 200-300 ոչխրի բուրդ են խցկել, որ ջուրը կտրեն, ու մինչև հմի էլ էդ ջուրը բարակ-բարակ ա գալիս:
Թաղամասի Չռկի թաղն էլ իր անունը ստացել է Չռիկ աղբյուրից: Աղբյուրը գտնվում է Կավանոցի սարի դիմաց՝ Զանգու գետի աջ ափին: Թաղի բնակիչները մինչև 1970-ականներն օգտվում էին Չռիկից, երբ թաղամաս մտավ խողովակաշար ջրանցքը, այն անուշադրության մատնվեց և իսպառ ցամաքեց: 1988թ.-ի երկրաշարժից  հետո Չռիկը նորից սկսեց գործել:

Լուսանկարը՝Հայարփի Բաղդասարյանի

Ամեն եղանակի կարող ես հիանալ թաղամասի պատմական սարով՝ Սուդագանով (Սուդագյան), որը նշանակում է` Ջրահար: Լեռան ամբողջ տարածքից բխել են 20-ից ավելի աղբյուրներ, որոնցից շատերը, ցավոք, ոչնչացել և ցամաքել են: Տարիներ առաջ Սուդագան սարի ստորոտում գյուղացիների կողմից կառուցվել է մի փոքրիկ մատուռ:

Հիմա գյուղի անունը Վանատուր է, իսկ ինչպես գիտեք, Վանատուրը հայոց դիցարանում հյուրընկալության աստվածն է եղել: Գյուղացիներն էլ բավական հյուրասեր մարդիկ են՝ ամենքի առաջ միշտ բաց դռներով ու սրտով:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Ես Վահանն եմ, Տավուշի մարզի սահմանապահ Կոթի գյուղից: Հաճախ եմ գրում տարբեր բաների  մասին, սակայն ուզում եմ այս նյութը տարբերակել մյուսներից, քանի որ սահմանապահ գյուղի մեղվապահի մասին է: Հորեղբայրս՝ Ավետիքը, մեղվապահ է: Արդեն մոտ 15 տարի հորեղբայրս զբաղվում է մեղվաբուծությամբ, և այսքան տարիների ընթացքում եղել է, որ մեղրի քանակությունը այնքան շատ է եղել, որ չենք կարողացել ամբողջությամբ վաճառել, և հակառակը, երբեմն մեզ անգամ չի բավականացրել:

Հորեբայրս մեծ սիրով է աշխատում մեղուների հետ: Երբ գնում է մեղուներին հետևելու՝ փեթակները բացելու, նայելու, թե ինչ վիճակում են գտնվում մեղրամոմերը, ես հաճախ եմ ներկա գտնվում և իմ չնչին գիտելիքներով, որ ունեմ մեղուների մասին, սկսում եմ իրեն օգնել:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Շատ է լինում, որ մեղուներին այցելության ժամանակ չենք հագնում մեղվապահի համար նախատեսված անհրաժեշտ հանդերձանքը, քանի որ մեղուները կարծես իրենց տիրոջը ճանաչում են և չեն խայթում: Հետներս վերցնում ենք միայն ծուխ անելու գործիքը: Շատերն այդ գործիքի մեջ փայտ են վառում և այդ ծուխն են փչում, իսկ մենք չորացրած աթարն ենք վառում և այդ աթարի ծուխն ենք փչում: Մոտ 40 մեղվաընտանիք ունենք, սակայն միշտ աշանան կողմերը այդ 40 մեղվաընտանիքներից մոտավորապես 30 մեղվաընտանիք ոչնչանում է: Հորեղբայրս չի հուսահատվում և, ամեն տարի նորից մեղուներ գնելով, փորձում է բազմացնել մեղվաընտանիքները: Մեղվաընտանիքների ոչնչանալու հիմնական պատճառը բնակլիմայական պայմաններն են, երբ մեղուների բնական սննդի աղբյուր հանդիսացող նեկտար ձևավորող ծաղիկները քիչ են նեկտար արտադրում: Եղել են դեպքեր, որ ամեն փեթակից մոտ 15 կգ մեղր ենք ստացել, որը համարվում է շատ բարձր ցուցանիշ: Իսկ անցյալ տարի մեղր գրեթե չի եղել, որովհետև ամռան առաջին կեսը խոնավ էր, երկրորդ կեսը՝ խիստ շոգ:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Սեպտեմբերի կողմերն էր, որ մեղուների մեծ մասը կոտորվեցին. ուժեղ մեղուները հարձակվեցին թույլերի վրա, և նրանց քանակը մեծապես կրճատվեց: Ողջ հանրապետությունում դա համատարած է լինում:
Մեղուները շատ հետաքրքիր արարածներ են: Ամեն փեթակ ունենում է իր զինվորները: Այսինքն՝ զինվորները փեթակի ներսի կողմում հսկում են ողջ մեղվաընտանիքի անվտանգությունը, և եթե ուրիշ փեթակից մեղու է ուզում մտնի այդ մեղվաընտանիք, «անվտանգության աշխատակից» հանդիսացող մեղուները դուրս են շպրտում օտար մեղվին:

Շատ է եղել, որ ջրի մեջ, այսպես ասած, խեղդվող մեղու եմ տեսել, բայց երբ էլ տեսել եմ, առանց վախենալու, որ ինձ այդ մեղուն կխայթի, դուրս եմ բերել ջրից: Յուրաքանչյուր մեղու էլ թանկ է, որովհետև բացի այն, որ ամեն մեղվի սատկելուց մեղվաընտանիքը մեկով նվազում է, նաև ամեն մեղվի համար գյուղացին գումար է ծախսում:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իմ ամենասիրած գործը փեթակների վրա վերնահարկեր դնելը և ստացված մեղրը քամելն է: Ինչքանով որ արդեն հորեղբորիցս սովորել եմ մեղվապահի գործը, ուզում եմ վերնահարկ դնելու գործնթացը բացատրել, հետո նոր պատմել մեղր քամելու պրոցեսի մասին:

Ամբողջ աշխարհում ամենալավ արդյունք ստանալը համարվում է բազմահարկ փեթակը՝ երեք վերնահարկով: Մեր պայմաններում բավական է երկու վերնահարկը, հազվադեպ՝ երեքը: Որպեսզի մեղուներն արագ բարձրանան վերև, անհրաժեշտ է բնից երկու սերնդով մեղվահացեր բարձրացնել վերնահարկ, իսկ դրա փոխարեն դնել նոր երկու մեղրամոմ: 1-ին հարկի դասավորությունը պետք է լինի այսպիսին՝ կողքային մասում մեղրով և ծաղկափոշով մեղրահացեր, դրանցից հետո նոր փակ սերնդով  մեղրահացեր: Վերևի հարկում սերնդով մեղրահացեր նույնպես տեղադրվում է մեջտեղում, որոնց երկու կողմերում դրվում է մեղրահաց` ձվադրման համար, իսկ դրանց կողքին երկուական մեղրով մեղրահացեր: Այդպես դրանք և՛ քիչ են ցեցակալում, և՛ որ ամենակարևորն է, գարնանը մեղուներն ավելի լավ են յուրացնում: Իսկ երրորդ վերնահարկը տեղադրում ենք այն ժամանակ, երբ արդեն երկրորդ հարկի մեղվահացերն ամբողջությամբ օգտագործված են մեղուների կողմից, այսինքն՝ մոտավորապես 7 -8 մեղրահաց պատված է սերնդով:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Իսկ հիմա պատմեմ մեղր քամելու գործընթացի մասին: Ճիշտ է, արդեն նշել եմ, որ մեղուներին մոտենալուց ես և հորեղբայր մեղվապահի համար նախատեսված հանդերձանքը չենք հագնում, բայց արդեն այս պարագայում ստիպված հագնում ենք, քանի որ մեղրը քամելու համար փեթակներից մեղվահացերը վերցնելիս և նախատեսված վայր տեղափոխելիս, մեղուները կատաղում են և հարձակվում հորեղբորս և ինձ վրա: Քողը դրած մոտենում ենք փեթակներին: Նա բացում է փեթակը և սկսում է «ծուխ տալ» մեղուներին: Ծխի ազդեցության տակ մեղուները մի քանի րոպե չեն խայթում: Այդ ընթացքում մեղրի շրջանակները դնում ենք նախատեսված տուփի մեջ, և ես արագ տանում եմ մեր նկուղային հարկ, որտեղ որ պետք է մեղրը քամենք: Եղել են դեպքեր, որ մեղուները մեզ այդ ընթացքում խայթել են, բայց  դա բնական բան է: Եթե գործ ես ունենում մեղուների  հետ, պետք է նաև մի քանի անգամ խայթվես:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մեղուն միակ կենդանին է, որը տիրոջը այդքան էլ լավ չի ճանաչում, և ծուխը միակ միջոցն է նրանց մի քանի րոպեով հանդարտեցնելու համար մինչև քաղցրահամ մեղրը քաշվի:

Մեղվաընտանիքի հիմքը  հանդիսանում է մայր մեղուն, որովհետև միայն նա է ընդունակ սերունդ տալու: Մենք մեղվի սերունդ տալու գործընթացն անվանում ենք «ձագ տալ»: Համարյա մի ամբողջ փեթակի մեղուներ դուրս են գալիս փեթակից և հեռանում են` մի ծառի ճյուղի վրա հավաքվելով: Այդ ժամանակ ինչքան էլ առանց հանդերձանքի մոտենաս իրենց, թեկուզ ձեռքդ մոտեցնես այդ ծառի ճյուղին, մեղուները չեն խայթում:

Լուսանկարը՝ Վահան Ազիբեկյանի

Մեկ օրվա ընթացքում, ինչպես հորեղբայրս է պատմել, մայր մեղուն կարող է մոտավորապես 2000 ձու տեղադրել: Մայր մեղուների պահանջը մեղվանոցում շատ մեծ է, որովհետև մեղվաընտանիքի ուժը և որակը կախված է միայն մայր մեղվից:

Սահմանային գյուղերում անասնապահությունը գնալով դժվարանում է, որովհետև սահմանի հատման խնդիրներ և անվտանգության հարց է առաջանում: Իսկ մեղվապահությամբ զբաղվելը ոչ մի վտանգ չի սպառնում ի տարբերություն այգեգործության ու անասնապահության, երբ ստիպված են ադրբեջանցու դիրքերի կրակոցի տակ աշխատել, մեղուն սահման չի ճանաչում: Սահմանապահ գյուղում մեղուները կասեցնում են արտագաղթը, ասեմ թե ինչու եմ այդպես ասում, որովհետև աշխատասեր մեղուներ + աշխատասեր գյուղացի = արտագաղթի կասեցում:

Ես այսպես երկար ու կարոտով պատմեցի մեղվաբուծության մասին, քանի որ շուտով մեղուները սկսելու են իրենց անխոնջ աշխատանքը: