Գիտեք, երբ դպրոցում 12-ցիները ավարտում էին, միշտ մտածում էի, ավելի շատ երազում, որ իմ ավարտելու ժամանակն էլ գա: Ես էլ էի ուզում վերջին անգամ հագնել դպրոցական համազգեստը, ուզում էի ինձ համար էլ վեջին անգամ հնչեր դպրոցի զանգը, ես էլ էի ուզում վերջին անգամ նստել աշակերտական նստարանին, վերջին անգամ գրել ստուգողական աշխատանքներս… Բայց հիմա, երբ արդեն մի քանի օր է մնացել, ուղղակի ուզում եմ ձեռքով օրերը պահել, որ չմոտենա պահը բաժանման:
Իսկ հիմա ես արդեն վերջին անգամ եմ բացելու դասասենյակիս դուռը ու ասեմ.
-Բարև, երեխեք:
-Բարև, երեխա:

Երբ միպահ հետ ես նայում, ուզում ես, որ նորից հետ գան այն 12 տարիները, որոնք օրեր հետո անցյալում են մնալու: Հասկանում ես, որ մանկությունդ իր տեղն է զիջում պատանեկությանը: Մեր ներսում թախիծն ու ուրախությունը միախառնվել են: Հասկանում ես, որ կարոտելու ես ամեն ինչ, ինչ կապված է դասարանիդ հետ: Նույնիսկ կարոտով ես հիշելու բոլոր կռիվները: 12 տարի նույն դպրոցում, նույն դասասենյակում ենք լացել, ուրախացել, դաս պատասխանել: Հասկանում ենք, որ 12 տարի անցավ կյանքիցդ` իր հետ կապելով դպրոցն ու աշակերտական կյանքը: Հասկանում ես, որ էլ առավոտյան մեզ ոչ ոք չի զանգելու ու ասի:
-Արագացրու, ուշանում ենք դասից:
Օրեր հետո վերջին անգամ ենք բացելու դպրոցի դուռը, ու վերցնելով քաղցր հիշողությունները` դուրս ենք գալու: Մեր կապույտ սենյակն ու կանաչ երազը ես կարոտով եմ հիշելու: Կարոտելու եմ նույնիսկ դպրոցի պահակին, որ ամեն մեր ուշանալը ներում էր ու դպրոց թողնում: Կարոտելու եմ, այն աթոռը, որի վրա նստել ենք: Կարոտելու եմ ամենաուրախ դասամիջոցները: Մնաց մի քանի օր, և դպրոցը կդառնա մի մեծ կարոտ:

Բոլոր ուսանողների պես ես էլ շատ զբաղված եմ լինում, դե էն զբաղվածությունների նման՝ միջանկյալների եմ, բանավոր քննությունների եմ պատրասվում և այլն: Դրանից բացի նաև պրակտիկայի էի մեկ ամիսը, որը շատ հաճելի, բայց միաժամանակ ահավոր հոգնեցնող էր: Արդեն պրակտիկայիս ամենապարտավորեցնող վերջին շաբաթն էր ,երբ զանգ ստացա «Մանանա» կենտրոնից և հրավիրվեցի Հայաստանի պատանի թղթակիցների առաջին մրցանակաբաշխությանը: Սկզբում չգիտեի՝ ինչ պատասխանել, բայց զգացողություն ունեի, որ մի ինչ-որ հետաքրքիր բան է լինելու: Համաձայնեցի:

Եկա ու… Չէի սխալվում, տեսա պատանիների մի հոծ բազմություն. «Մանանայի» սաներն էին, մի հիանալի մթնոլորտ: Մի տեսակ հպարտության նման մի բան զգացի՝ չէ որ ես էլ եմ այդ սաներից մեկը: Սկսեցի նոր ծանոթյուններ հաստատել երեխաներից շատերի հետ, այնքան հաճելի էր շփվելը նրանց հետ ,ամեն մեկը մի յուրահատուկ կերպար էր:
Հետո սկսեցի ծանոթ դեմքեր փնտրել, ճիշտ է, շատերին չէի ճանաչում, բայց իրենց նյութերից արդեն գիտեի: Օրինակ, կարդացել էի մի տղայի նյութ, ով «ժարիտի» մասին էր գրել, կամ կարդացել էի հայերիս մեջ տարածված հնդկականների քննարկումներին վերաբերող նյութերը, սահմանամերձ գյուղերում ապրող երեխաների գրած նյութերը, քառօրյա պատերազմի ու նրան հաջորդող օրերի մասին, հարցազրույցները, տոներին վերաբերող մի շարք հետաքրքիր նյութեր… Մի խոսքով, ես գտա նրանց, որոնց գիտեի միայն իրենց գրած նյութերով ու լուսանկարներով, ու հիմա տեսնում եմ իրականում: Էն պահն էր, որ տեսնում ես հայտնի մարդկանց էկրանից այն կողմ ու այս կողմ…
Ես հպարտ եմ, որ «Մանանան» կա իմ կյանքում, ու ինձ հնարավորություն է ընձեռում շփվելու նման տաղանդավոր երեխաների հետ և ունենալու նման լավ ընկերներ:
Հ.Գ. Պատանիներն իմ պատկերացրածից ավելի լավն էին…

-Կանգնե՛ք պարային գիծ: Մեջքը՝ ուղիղ, ուսերը՝ հետ, ոտքերը՝ ձիգ, ծնկներն՝ առանց ծալելու, անում ենք նախավարժանք:

Պարը դարձել է իմ նիստուկացը, իմ ոճը, իմ շարժուձևը և, վերջապես, ապրելու իմաստներից մեկը: Դժվար է պատկերացնել կյանքս առանց պարի: Ամեն ինչ կանեի շաբաթվա բոլոր օրերին էլ պարի հաճախելու համար: Այն օրերին, երբ պարի պարապմունք չունեմ, պարի խումբն է տեղափոխվում իմ սենյակ, սակայն ես եմ իմ և՛ ուսուցչուհին, և՛ աշակերտը:

Ես ունեմ պարելու անսպառ եռանդ, էներգիա: Մայրս միշտ ասում է.

-Անգել, տեսենես կգա՞ մի օր, որ ուժասպառ լինես, եռանդդ ու էներգիադ սպառվեն, որ անգամ խոսել չկարողանաս:

-Իհարկե, ոչ:

Մայրս միշտ տալիս է այդ հարցը և գրեթե ամեն անգամ էլ ստանում նույն պատասխանը, քանի որ անգամ հաց ուտելիս եմ պարում:

Չեմ կարողանում հասկանալ՝ ես եմ պարինը, թե պարը` իմը: Բայց, ըստ իս, մեր սերը փոխադարձ է:

Մի երկու տարի առաջ, երբ մայրիկս հեռուստացույցով գրեթե միշտ հայկական ֆիլմեր էր դիտում, ես նյարդայնանում էի.

-Լավ էլի, մամ, էլի ես սև-սպիտակ կինոն ես նայում, ախր, մի հետաքրքիր բան էլ չկա, ի՞նչ էս էդքան կլանված նայում:

Այդ ժամանակ ես ընդհանրապես ցանկություն չունեի նայել այդ ֆիլմերը, որովհետև անհետաքրքիր էր (ինչ անխելքն էի): Այս տարի, քանի որ ունեմ բանավոր քննություն գրականություն առարկայից, ինձ հանձնարարված է կարդալ շատ ու շատ գեղարվեստական գրքեր: Գրքերը վերցնում էի դպրոցի գրադարանից, ու ամեն գիրք վերցնելուց գրադարանավարուհին՝ ընկեր Ջուլիկը, ասում էր, որ ֆիլմն անպայման դիտեմ, ու վաղը կիսվեմ տպավորություններով: Մտքիս մեջ ասում էի. «Վայ, էս էլի էն սև-սպիտակ կինոներից ա լինելու, հավես չունեմ նայեմ», բայց հետո մտածում էի. «Ախր, ինձ պետք ա, բա որ քննությանը դա ընկնի, գուցե ֆիլմը օգնի՞ ավելի լավ հասկանալ ստեղծագործությունը»: Գնացի տուն և առաջին ֆիլմը, որ դիտեցի, Հովհաննես Թումանյանի «Գիքորն» էր: Մինչ այդ ամբողջությամբ չէի դիտել: Հա, «Գիքորը» միակ ֆիլմն էր, որ սիրել եմ (բայց հիմա միակը չէ), երկրորդը՝ Նար-Դոսի «Սպանված աղավնին», երրորդը՝ Ստեփան Զորյանի «Խնձորի այգին», չորրորդը՝ Հրանտ Մաթևոսյանի «Աշնան արևը», և այդպես շարունակ: Չեմ թաքցնի և կասեմ, որ այս բոլոր ֆիլմերի ժամանակ արցունքները աչքերիցս հոսում էին (երբեք այդպես չէի հուզվել ֆիլմերից): Կարծիքս հին հայկական ֆիլմերի մասին փոխվեց ամբողջությամբ, դրանք իմ աչքին երևացին այնքան գունավոր, այնքան լուսավոր, այնքան հեքիաթային: Անչափ հաճելի է հայկական ֆիլմեր դիտելը, նախ, հաճելի է տեսնել բնական գեղեցկությունը: Այսօրվա ֆիլմերում կանանց շպարը շատ ցայտուն է (մի քիչ մեղմ եմ արտահայտվում), իսկ հայկական հին ֆիլմերում կնոջը տենում ես իր բնական գեղեցկությամբ: Երկրորդը՝ հայկական ֆիլմերում իսկապես շունչ ես զգում, քեզ թվում է, թե այդ ամենը քո աչքի առաջ է տեղի ունենում: Այնքան բարություն կա այդ ֆիլմերի մեջ, այնքան մաքրություն, որ մարդկանց հոգում հետք են թողնում, ամեն ֆիլմից մի կարևոր բան ես սովորում: Երբ դիտում եմ հայկական ֆիլմ, զգում եմ, թե հերոսը կամ հերոսուհին ինչ հոգեվիճակում է գտնվում: Այդ ամենը նաև շնորհիվ դերասանական անձնակազմի, հրաշալի են կատարում իրենց դերը: Այնքան բան կա ասելու հայկական ֆիլմերի մասին, բայց այսքանով այսօր կսահմանափակվեմ: Ուղղակի խնդրում եմ բոլորին. անջատեք այդ հնդկական սերիալները ու նայեք մերը՝ մեր հայկականը, հաստատ այն ամենը, ինչ ստանալու եք հայկական ֆիլմերը դիտելուց, երբեք չեք ստանա այլ ֆիլմերից: Շնորհակալ եմ, մայրիկ, ու շնորհակալ եմ, ընկեր Ջուլիկ, որ ծանոթացրիք ինձ այդ հրաշալի, սև-սպիտակ ու գունավոր աշխարհի հետ:

Հ.Գ Առաջինը դիտեք «Աշնան արևը», հետո անպայման մյուսները: Բարի դիտում:

Երբ դասարանում գրեթե բոլորը պարապում են, գլուխ գլխի հավաքվելը մի քիչ դժվար է:
Սակայն երբ առջևում է վերջին զանգը, անելիքը շատ է:
Պետք է հավաքվել, քննարկել, ինչու չէ, նաև քվեարկել ու որոշումներ կայացնել:
Եթե չլիներ ինտերնետը, երևի ոչինչ չէինք էլ հասցնի անել:

Դեռ 10-րդ դասարանից մենք ունենք ընդհանուր չաթ, որտեղ սկզբում դասերի մասին էինք խոսում, հետո սկսեցինք արդեն էքսկուրսիաները քննարկել, միասին անգամ ֆուտբոլ էինք նայում ու անգամ բանավեճեր կազմակերպում:

Դե, եթե անկեղծ, մեկ-մեկ անգամ լեզվակռիվներ էլ են լինում (որտե՞ղ լինի 16 աղջիկ, ու կռիվ չլինի):

Այս տարի չաթը մեզ շատ է օգնում, մենք անգամ վերջին զանգի զանգերը չաթի միջոցով ենք ընտրել, դե էլ չեմ ասում փորձերի հայտարարություններն ու մնացած հարցերը:

Մեր չաթը սկզբում անվանել էինք 10բ, հետո 11բ, իսկ այս տարի այն ունի 12Ճ անվանումը:

Հուսով եմ մեր չաթը դեռ կունենա 13,14,15, և շարունակական աճ:

Մենք էլի կհավաքվենք էնտեղ, թեկուզ անիմաստ «սմայլիկներ» դնելով:

Թեկուզ էլի կկռվենք, իրար չենք հասկանա:

Բայց հուսով եմ, որ կշարունակվի, մեր կապը չի կորչի:

Պապան առավոտյան վաղ արթնացնում է.

-Երևանից ապրիլյանին մասնակցած մի տղա, Տիգրան ա անունը, Չաուշի բլրի վրա խաչ ա կանգնեցնելու՝ զոհված տղերքին նվիրված: Կուզե՞ս՝ գաս, զրուցես հետը:
Անկասկած ուզում եմ: Սկսում եմ լուրջ-լուրջ հարցաշար կազմել: Հետո մոլորված քայլում տան մեջ, սպասում ժամին ու մտքումս նրա հավանական արտաքինի մոդելները գծագրում, փորձում գուշակել, թե ինչ պատասխան կտա հարցերիս…
Մի քանի ժամ անց Չավուշի արձանի մոտ զրուցում եմ Տիգրանի տատիկի հետ: Պարզվեց, որ քառօրյա պատերազմի օրերին նա ոչ թե ժամկետային զինծառայող է եղել, այլ կամավոր: Հարցաշարս մի կողմ եմ դնում:
Տատը ժպիտով պատմում է տղայի մանկությունից, ասում է՝ դեռ տասը տարեկանում շուկայից ապրանք էր բերում, որ իրենց խանութում վաճառեին: Դպրոցից հետո ընդունվել է ԵՊՀ-ի տնտեսագիտության ֆակուլտետ ու գնացել բանակ, հետախույզ է եղել: Վերադառնալուց հետո թողել է ուսումն ու մեկնել Ռուսաստան: Հիմա այնտեղի քաղաքացի է: Պատերազմի լուրը լսելուն պես վերադարձել է ու առանց ծնողներին մի բառ ասելու՝ գնացել Արցախ: Տատը հպարտանում է՝ հայրենասիրությունն ու համարձակությունն իրենից է ժառանգել: Ինքն էլ ժամանակին կռվողներին հաց էր բաժանում: Հայրենասիրությունը երևի նրանց գենի մեջ է. Տիգրանի հորեղբայրներն էլ Արցախյան պատերազմին են մասնակցել: Հայրն ասում է, որ ապրիլյանի սերունդն ավելի պատրաստ էր պատերազմին, քան ժամանակին իրենք: Պատերազմն իրենց համար ֆիլմ էր, գիրք, ծնողների հիշողություններ Հայրենականից ու ոչինչ ավելին, իսկ ապրիլին հերոսացած սերունդը ծնված օրվանից գիտեր՝ ինչ է պատերազմը: Հարցնում եմ՝ ինչպես ընդունեց որդու կռիվ գնալը, ասում է՝ էդպես էլ պիտի լիներ. «Անհանգստանում էի իհարկե, բայց հպարտ էի: Դուրս էի գալիս բակ, հարցնում էին՝ տղադ ծառայել, պրծել է, ինչո՞ւ թողեցիր`նորից գնա: Ասում էի՝ ես չթողնեմ, դու չթողնես, բա վերջը էս մեր թաղից մեկը պիտի գնա, չէ՞: Լռում էին»: Հիմա նա պարզ ճակատով է քայլում ու գիտի՝ եթե նորից մի դեպք լինի, արդեն մյուսներն էլ կգնան:
Մտքումս արդեն ուրվագծվել է Տիգրանի կերպարը: Տատն ասում է՝ գլխարկովն է ինքը, հենց տեսնես, վռազ կճանաչես: Բարձրանում եմ բլրի գագաթը: Խաչի կողքին հավաքված ընկերներից, բարեկամներից առանձին նստած է գլխարկովը ժայռի ծայրին: Ճանաչում եմ: Պարզվում է՝ Տիգրանի ծնունդն է: 29-ամյակը նշելու սիրուն տարբերակ է, չնայած ասում է՝ հատուկ չի ընտրել օրը, ուղղակի այսպես ստացվեց: Իր ծառայակից ընկերոջ՝ Հովհաննեսի հետ ուխտ էր արել՝ տեղադրելու խաչը: Հետագայում զոհված տղաների նկարներն են դրվելու՝ իրենց մասին պատմող գրություններով: Ուզում է, որ հաջորդ սերունդներն էլ տեսնեն, ճանաչեն հերոսներին:
Խաչը տեղադրելու վայրը պատահական չի ընտրել: Հետևի ֆոնին՝ Արարատ սար ու Խոր վիրապ: Իսկ բլուրը պատմական է դառնում, որովհետև միավորում է հայրենիքի համար կռված երեք տարբեր սերունդների. նախ ֆիդայի Գևորգ Չաուշի արձանը, ապա ազատամարտիկներին նվիրված խաչքարը, հիմա էլ խաչն ու դրոշը՝ ի հիշատակ քառօրյա պատերազմի զոհերի:Տիգրանը երկար-բարակ չի մտածել Արցախ գնալու որոշումը կայացնելիս: Ասում է. «Եթե կորցնեմ ծնողներիս, կկորցնեմ իմ աստվածներին, եթե կորցնեմ հայրենիքս, ամեն ինչ կկորցնեմ»: Ֆեյսբուքում կարդայի՝ կմտածեի՝ պաթետիզմ է, էլի, հիմա այդպես չեմ մտածում: Ասում եմ՝ ձեր ներկայությունը ոգևորում էր, չէ՞, ջահելներին, ավելի ջահելներին, պատասխանում է՝ դրա կարիքը չունեին, նրանք իրենցից էլ «դուխով» էին: «Թեժ պահերին ասում էինք՝ դուք հետ քաշվեք, չէին գնում, դեռ մի բան էլ վիրավորվում էին»: Պատերազմից սիրուն հուշեր էլ ունի՝ բժշկուհի Անահիտից նամակ է ստացել, խնդրում էր՝ ողջ-առողջ վերադառնալ: Վերադարձավ:
Տիգրանն ինձ օգնում է իջնել բլրից ու շարունակում պատմել.
-Դեռ լույսեր պիտի տեղադրենք, որ գիշերը…

1. Չսիրեցի քեզ հենց առաջին մեր հանդիպումից: Մի տեսակ վանող բան ունեիր քո մեջ: Մինչև այսօր էլ էդպիսինն ես, ու մինչև այսօր էլ չեմ սիրում քեզ ու դժվար թե սիրեմ:

2. Ամեն անգամ, երբ ուսուցչուհին տեղափոխություն էր անում դասարանում, ես միշտ մատներս խաչած սպասում էի այն օրվան, թե երբ պետք է նստես իմ կողքին:

3. Միշտ նախանձել եմ քեզ: Նման վճռականություն չեմ տեսել երբևէ և դժվար էլ թե տեսնեմ:

4. Դպրոցը առանձնապես չեմ սիրել, բայց երբ ավարտեմ, միակ վատ բանը, որ հիշեմ, դա դու ես լինելու:

5. Ես միշտ էլ գիտեի, որ ստում ես, բայց երբեք չեմ ընդհատել քեզ:

6. Ես գիտեմ, որ դու ծիծաղում ես բոլոր հնդկական ֆիլմեր դիտողների վրա, իսկ ինքդ գաղտնի նայում ես:

7. Ես գիտեմ, որ դու ինձ խորհուրդ էիր տալիս և համոզում էիր մազերս կտրել, որ քո մազերը ավելի երկար թվային:

8. Քեզ միշտ փնտրել եմ հայացքով, ամբոխի մեջ, դատարկ փողոցում, ամենուրեք:

10. Երբ արդեն մեծ կլինեմ, և երբ երեխաներս հարցնեն, թե դպրոցում ո՞վ է եղել իմ լավագույն ընկերուհին, ես կտամ քո անունը՝ հիշելով մեր մանկությունը:

11. Ու չնայած այն բանին, որ ես ատում եմ այդ երաժշտությունը, ես կլսեմ այն հանուն քեզ: