Վերջերս հերթական անիմաստ բանավեճից հետո, թե կարելի է արդյոք ինտերնետից «գողանալ» ֆիլմեր, գրքեր և ինֆորմացիոն արդյունաբերության այլ դրսևորումներ, վերջապես հասկացա, որ շատերի համար նման հարցերում ընտրության խնդիր չկա:

Խոսքը, հիմնականում, հենց ֆիլմերի մասին է, որովհետև այդ արդյունաբերությունն ամենածանրաքամակն է ու հետամնացը, որքան էլ որ դա տարօրինակ հնչի: Դրանց տարածման ու վաճառքի հարցն այնքան բարդացված է, որ ասես 19-րդ դարը լինի: Ու երբեմն Հայաստանում լսելով ազնիվ քարոզներ այն մասին, թե ինչպիսի անբարոյականություն է ինտերնետից ֆիլմերի անօրինական կրկնօրինակներ քաշելը (վստահ եմ` կան կազմակերպություններ, որոնք, հավանաբար, գրանտեր են ստանում Հայաստանում «ծովահենության» դեմ պայքարելու համար), որ դա օրենքի խստագույն խախտում է, և ֆիլմերը պետք է գնել օրինական ճանապարհով: Ու հիմնականում առաջանում է բավականին տրամաբանական հարց` իսկ որտեղի՞ց:

Այսօր Հայաստանում ավելի հեշտ է մի կիլոգրամ կոկային գնելը, քան ֆիլմի լիցենզավորված տարբերակ ճարելը (սա փոխաբերական համեմատություն է, պետք չէ փորձարկել այն իրական կյանքում), ու ծովահենության դեմ պայքարելիս պետք է գոնե խեղճ մարդկանց ցույց տալ օրինական այլընտրանքը: Այն թյուր կարծիքը, թե «դի-վի-դի» գնելիս մենք ձեռք ենք բերում ֆիլմերի օրինական, օրհնած ջրով օծված տարբերակը, մոլորություն է, և այդ մասին շատերը գիտեն, բայց էլ ավելի շատերը չգիտեն: Չի կարող օրինական լինել «Սուպեռ նավինկի 2011» կոչվող սկավառակը, որը ներառում է անցյալ տարվա թողարկված բոլոր ֆիլմերը` սերիալներն էլ հետը, և արժի ընդամենը հազար դրամ, հակառակ դեպքում այդ ֆիլմերի դիստրիբյուտորները խոշոր եղջերավոր կաթնասուններ կլինեին: «Վսե ֆիլմի Ռոբեռտա դե Նիռո պլյուս սուպեռնավինկի ի եշո պյած ֆիլմով վ պադառոկ» սկավառակը նույնպես չի կարող լինել օրինական, որովհետև նման հավաքածուների օրինական տարբերակների գինը հաշվվում է առնվազն մի քանի տասնյակ եվրոյով:

Այո, կան լիցենզավորված «դի-վի-դի»-ներ, դրանք իսկապես հանդիպում են Հայոց հողի վրա, բայց այնքան քիչ են, որ խանութներում քիչ է մնում առանձին դարակ պատրաստեն դրանց համար ու այդպես էլ վրան գրեն` «Լիցենզավորված ֆիլմեր»` նոր ժանր համաշխարհային կինեմատոգրաֆում:

Եվ «դի-վի-դի»-ն դեռ ծայրահեղ տարբերակն է: Էլեկտրոնային դիստրիբյուցիայի մասին ես ուղղակի ամաչում եմ ծպտուն հանել, ինչի՞ մասին է խոսքը: Էլեկտրոնային կինոտարածման երեք ամենամեծ ծառայությունները` «Այթյունզը», «Ամազոնը» և «Նեթֆլիքսը» չեն գործում Հայաստանում և կարծես թե մտադրություն էլ չունեն: Այո, դժվար է պնդելը, թե բոլորը ուրախությամբ կվճարեն տասից տասնհինգ դոլար մի ֆիլմ դիտելու համար, բայց երբ խփում ես «տոռենտից» միաժամանակ քսան ֆիլմ քաշող կինոսիրողի ձեռքին, բարի եղիր պատրաստ լինելու պատասխանել նրա հարցին, թե որն է դրա օրինական այլընտրանքը: Այն պատասխանը, թե «եթե դառնաս, օրինակ, «Յուքոմի» բաժանորդ, սպասես մի քանի օր, քաշես այս, այս, այս ալիքները, բաժանորդագրվես ահա այս ծառայությանը, հետո անցնես յոթ ծովից այն կողմ, յոթ սարից այս կողմ ու լիալուսնի ժամանակ երեք անգամ թքես սև կատվի հետևից, դու հնարավորություն կստանաս օգտվելու մեկ-երկու «VOD» համակարգից ու վարձել երրորդ թարմության մի քանի ֆիլմ», համոզիչ չի հնչում: Ավելի հեշտ է թվում  անձամբ նկարել այդ ֆիլմերը տնային պայմաններում ու հետո հանգիստ դիտել` ավելի արագ կստացվի:

Եվ «Այթյունզին» ու իր նմաններին մեղադրել չի ստացվի, որովհետև, կարծում եմ, նրանք միայն ուրախ կլինեին թեկուզև փոքր, բայց նոր շուկաներ յուրացնել, բայց գերխոշոր ստուդիաների ու դիստրիբյուտորների բարդ ու ոչ մի ճկունություն չունեցող համաձայնագրերը, որոնք կնքվել են գալիք դարերի համար, բարիկադների պես փակել են դեպի ԱՊՀ եկող բոլոր թվային ուղիները, և ստուդիաները պահանջում են, որպեսզի իրենց ֆիլմերը մեզ բերեն այնպես, ինչպես նշված է դեռևս 20-րդ դարի սկզբին կնքված պայմանագրերում` ուղտերով և շոգեքարշերով: Լավ է, որ գոնե շրջիկ կրկեսի պես չեն բերում պտտում քաղաքում:

Մյուս «պաշտոնական» պատճառներից մեկն էլ այն է, որ մեր շուկան (ոչ միայն Հայաստանը, այլև բոլոր ԱՊՀ երկրները) փոքր է և վստահելի չէ. խարդախությունները շատ են, ծովահենությունը ծաղկում է, և այլն:

Բարև ձեզ: Այն արդեն վաղուց ծաղկել ու փթթել է: «Ծաղկելը» մեղմ է ասված` այն մենիշխանություն է հաստատել. ծովահենությունն այն աստիճան է զարգացել ու ծավալվել, որ հաջորդ փուլում ծովահեններն արդեն իրենք են վճարելու օգտվողներին` ֆիլմեր քաշելու համար: Իսկ եթե շուկան «փոքր է» (քանի՞ միլիոն մարդ է ապրում ԱՊՀ երկրներում), և այստեղ ծովահենության դեմ պայքարելը «ավելի թանկ է, քան դրա իսկ հասցրած վնասը կինոբիզնեսին», ապա պարզապես պետք չէ բողոքել ու նվնվալ:

Եվ ամենացավալին այն է, որ ես խոսում եմ ոչ միայն հոլիվուդյան ֆիլմերի մասին. հեղինակային ու անկախ կինոարտադրությունը նույնպես մեր օրերում լիովին ապավինում է «Այթյունզին» և «Ամազոնին», և եթե հոլիվուդյան ֆիլմերը դեռևս կարելի է գոնե կինոթատրոնում դիտել, անկախ պրոդյուսերները մեր օրերում անգամ «դի-վի-դի»-ներ նախընտրում են չթողարկել` ծախսերը քչացնելու համար, և հույսը դնում են միայն թվային վաճառքի վրա: Այդ պատճառով էլ որևէ լավ ֆիլմ դիտելու համար կամ պետք է ձեռք բերել այն արտասահմանից, կամ էլ երկու հարյուր տարի առաջվա պես սպասել, մինչև քաղաք ժամանի շրջիկ կրկեսը` որևէ փառատոնի կամ ցուցադրությունների շարքի տեսքով:

Հրատարակչական բիզնեսը, չգիտես ինչպես, ավելի ճկուն դուրս եկավ ու շատ արագ յուրացրեց էլեկտրոնային գրքերի վաճառքը, իսկ ովքեր չհասցրին` մեծ վնասներ կրեցին (վառ օրինակ է երբեմնի հսկայական «Borders» գրախանութների ցանցը, որը վերջերս փակեց ԱՄՆ-ից դուրս գտնվող իր բոլոր մասնաճյուղերը, հիմա էլ Ամերիկայում է քիչ-քիչ հավաքում իր փասա-փուսան): Էլեկտրոնային գիրք գնելն այժմ շատ ավելի արագ է ու էժան, քան անօրինական տարբերակներ գտնելը (որոնք հետո դեռ պետք է հազար տակ մշակել` ընթերցանելի վիճակի բերելու համար). ես ամսեկան առնվազն տասը-տասնհինգ էլեկտրոնային գիրք եմ գնում` չհաշված տպագիրները, ու որպես ինտերնետի միջին վիճակագրական ծույլ, անհետաքրքրասեր, ավելորդ շարժումներ չսիրող օգտվող` չեմ հասկանում, ինչու նույնը չեմ կարող անել ֆիլմերի հետ: Ուրեմն` քաշենք, ընկերներ, այնքան ժամանակ, որքան կպահանջվի կինոարդյունաբերությանը իր ծանր հետույքը 21-րդ դարի նեղ դռնից ներս անցկացնելու համար:

Ստատուսները գրվում են տարբեր թեմաներով, տարբեր իրավիճակներում և հետապնդում են տարբեր նպատակներ: Ընդհանուր առմամբ դրանց հիմնական նշանակությունը ընկերներիդ հետ քո նորություններով, մտքերով կամ հետաքրքրող երևույթներով կիսվելն է: Բայց այժմ դրանց նշանակությունը չափազանց ընդլայնվել է:

«Անկապ ստատուսների» նախորդ թողարկումների ընթացքում Զավեն Բոյաջյանը մեզ հստակ ու մարդկային լեզվով բացատրեց բազմակետի դերը ֆեյսբուքյան իրականության մեջ, ինչպես նաև մեկնաբանեց «լոլ»-ի կարևորագույն նշանակությունը ժամանակակից արվեստում: Հաջորդ տարօրինակ երևույթը, որին կուզեինք անդրադառնալ, այսպես կոչված մարդասիրական ստատուսներն են, որոնք նույնպես քիչ չեն հանդիպում նորությունների ժապավենում:

(Շարունակությունը` Զավեն Բոյաջյանի առոգանությամբ):

21-րդ դարի առաջին տարիներին ֆեյսբուքյան գրականության մեջ լայն տարածում գտավ յուրահատուկ մի ոճ, որը որոշ տեսաբաններ հետագայում անվանեցին «ռոմանտիկ հումանիզմ», ու գրեթե բոլոր ստեղծագործողները, թեկուզ մեկ անգամ, բայց անդրադառնում էին այս ժանրին: Հայտնի գործերի շարքին է պատկանում, օրինակ, «Ashxarum tarekan 1 milion mard mahanum e qaxckexic, yekeq chmorananq ayd masin» մշակութային կոթողը, որի հեղինակը երկնեց սույն երկտողը` «Լինկին պարկի» «spanutyun klip»-ը փոստ անելուց անմիջապես հետո: Նշանակալի է նաև այն փաստը, որ սույն մարդասիրական երկտողից մեկ ժամ հետո հեղինակը տեղադրեց «Serobi dachai qefy» խոսուն վերնագրով լուսանկարների ալբոմ, որտեղ, ըստ իր իսկ հավաստիացման, «Gagon nenc er xmel vor lriv cbxvel er, haziv txeqov havqinq poleric, jur er darel»: Գերմանացի մի հայտնի արվեստաբան համարձակ կարծիք հայտնեց, որ վերոհիշյալ Գագոն, ամենայն հավանականությամբ, խմել էր հենց այն պատճառով, որ աշխարհում տարեկան մեկ միլիոն մարդ մահանում է քաղցկեղից, և նա փորձել էր խմիչքով մեղմել իր սրտում մորմոքվող էքզիստենցիալ վախը:

Զարմանալի չէ, որ «Վաշինգթոն Փոստին» տված իր հարցազրույցում հեղինակը հայտարարեց. «Այո, ես հասկանում եմ, որ իմ ստատուսը թերևս չափազանց հավակնոտ է ու ռոմանտիկ, բայց չէ՞ որ իմ արվեստը հենց այդպիսին է. ես իմ գործով մարտահրավեր եմ նետում աշխարհին, և մարդիկ այսուհետև կհիշեն, որ տարեկան մեկ միլիոն մարդ մահանում է քաղցկեղից»: Լրագրողի այն հարցին, թե արդյոք այդ մահացողներին ինչ-որ կերպ կօգնի դա, հեղինակը նախընտրեց չպատասխանել:

Ինչևէ, այս ստեղծագործությունը, չնայած իր հակասականությանը, խթանեց մարդասիրական ստատուսների ժանրի զարգացմանը, և շուտով երիտասարդ ու համարձակ մի հեղինակ ցնցեց «Ֆեյսբուքը» մի նոր, բավականին կոնցեպտուալ գործով. «Cxely vnasakar e aroxjutyany. Cxoxneri 60 tokosy mahanum e yeritasard tariqum»: Այս ստեղծագործությունը մեծ աղմուկ բարձրացրեց ընթերցողների շրջանում. գրանցվեցին ինքնասպանության դեպքեր, մահմեդական մի քանի երկրներում զանգվածային ուխտագնացություններ կազմակերպվեցին դեպի սրբավայրեր: Հռոմի պապը, վերոհիշյալ ստատուսը «լայք» տալուց հետո հայտարարեց, որ քանի դեռ աշխարհը նման անօգնական վիճակում է գտնվում, ինքն իրավունք չունի սուրբ կոչվելու: Այս հայտարարությանը հաջորդեցին ևս մի քանի զանգվածային ինքնասպանություններ:

Նման սկանդալային հաջողությունը, իհարկե, չէր կարող անհայտ անցնել, և շուտով «Ֆեյսբուքը» հեղեղվեց բազմաթիվ նմանակումներով. «Tarekan mi qani milion derahas mahanum e tmranyuteric :(»,-գրեց մեկ այլ հեղինակ` փորձելով հետ չմնալ մոդայիկ ալիքից: Վերջին «տխուր սմայլիկը», ըստ երևույթին, կոչված էր արտահայտելու մարդկության խորին ու դառը ողբը նման մեծ կորստի կապակցությամբ:

Իսկ հանրահայտ նորարարական էքսպերիմենտալիստ մի ստեղծագործող հանդես եկավ այսպիսի մի էսսեով. «Ekeq mek rope lrutyamb hargenq Chaponiai yerkrasharji zoherin»: Իր խոսքին հավատարիմ մնալով` նա մեկ րոպե լռություն պահպանեց, որից հետո տեղադրեց «Հայկոյի» վերջին տեսահոլովակը` սգո արարողությունը համարելով ավարտված: Սակայն Ճապոնիայի երախտագետ ժողովուրդը չմոռացավ նման անձնազոհությունը, և այժմ Տոկիոյի արվարձաններում տեղադրված է հեղինակի կիսանդրին, իսկ պատվանդանի վրա կարելի է սեղմել հատուկ կոճակը և «լայք» տալ: Վարչապետը հատուկ ելույթ ունեցավ ուղիղ եթերով` հայտնելով, որ թերևս ոչինչ չէր կարող այդպես փարատել իրենց ազգի մեծ վիշտը, քան «Ֆեյսբուքում» գրված ստատուսը: «Այն թևեր տվեց մեր ժողովրդին, ստիպեց սրբել արցունքներն ու կրկին նայել առաջ,- աղաղակեց վարչապետը` օդում թափահարելով սամուրայի թուրը,- մենք երախտապարտ ենք նման օգնության համար: Ոչինչ, որ երկիրը փլատակների է վերածվել, ի՞նչ անենք, որ միլիոնավոր մարդիկ են զոհվել: Այս ստատուսն ինձ ուժ ու կորով է հաղորդում, և ես պաշտոնապես ասում եմ` «լայք», «լայք», հարգելի հայրենակիցներ»: Վարչապետին այնուհետև ստիպված եղան քնաբեր սրսկել, որից հետո նա դեռ երկար ժամանակ ապաքինվում էր, իսկ ոստիկանությունը փորձում էր պարզել, թե որտեղից է նա սամուրայի թուր հայթայթել, բայց, ինչպես ասում են, արվեստը երբեմն կարող է նաև այդպիսի ազդեցություն ունենալ:

Ինչևէ, մարդասիրական ստատուսի ժանրը թեև մասամբ կորցրել է իր արդիականությունը, որոշ հեղինակներ հավատարիմ եմ մնում դրան և իրենց ստեղծագործություններում ժամանակ առ ժամանակ վերստին անդրադառնում համամարդկային թեմաներին:

(Շարունակությունը` սովորական առոգանությամբ):

Ինձ մնում է միայն ավելացնել, որ տարեկան առնվազն տասներկու ինքնաթիռ վթարի են ենթարկվում շարժիչների մեջ ընկնող թռչունների պատճառով: Մենք չպետք է մոռանանք այդ մասին: Եկեք տարածենք այդ փաստը համայն աշխարհով:

Լիովին բնական է, որ ստատուսները ստեղծվում են տարբեր տրամադրությունների ներքո, ու եթե նախորդ «Անկապ ստատուսների» ժամանակ դիտարկված «…» ներհայեցողական ստատուսը միանշանակ կարելի է դասել «թախիծի և մերժված սերի» կատեգորիային (հատուկ նրանց համար, ովքեր ծանոթ չեն այդ կատեգորիային, պարզաբանեմ, որ սույն ժանրի հիմնադիրներից մեկը հանրահայտ «սնեբա ուպալի դվա անգելա» էս-էմ-էս-ի լեգենդար հեղինակն է, ամեն դեպքում` ես այդպես եմ կարծում), ստատուսները հաճախ լինում են նաև ծիծաղելի (կամ այդպիսին են թվում հեղինակին). ծիծաղելի ստատուսը կարող է լինել անեկդոտի, որևէ ծիծաղելի դեպքի կարճ նկարագրության, հայտնի դարձվածի և այլնի տեսքով: Մի կողմ թողնենք անեկդոտների ծիծաղելի լինելու կամ չլինելու հարցը, ինձ հաճախ ավելի հուզում են կատակի հավելումները, որոնք որոշ հեղինակներ իրենց պարտքն են համարում կցել ցանկացած «հումորային» ստատուսի:

Ամենատարածված տարբերակը, իհարկե, ժպիտն է, կամ «սմայլիկը», որն առայժմ ամենալայն տարածումն ունի աշխարհում: Ժպիտը պատկերավոր կերպով մատնացույց է անում այն փաստը, որ հեղինակը կատակ է անում, կամ, առնվազն, չի ուզում, որ իր գրվածն ընկալվի ամենայն լրջությամբ: Բայց առավել յուրահատուկ, ինչ-որ առումով էքպերիմենտալ արտահայտչամիջոց է, իհարկե, «լոլ»-ը:

(Շարունակությունը` Զավեն Բոյաջյանի առոգանությամբ):

«Լոլ»-ի կիրառումը ֆեյսբուքային գրականության ժանրում արդիական դարձավ թերևս նիհիլիզմին հակված որոշ նորարարական հեղինակների շնորհիվ, որոնք, շատ հաճախ կարծես մերժելով ընթերցողի ունակությունը հասկանալ կատակի վեհությունը, նախընտրում են ավելացնել «լոլ» ածանցը: Որոշ տեսաբաններ, սակայն, պնդում են, որ «լոլ»-ն առավել հատուկ է այսպես կոչված «ֆեսյբուքյան նոր ալիքի» ներկայացուցիչներին, որոնք կասկածի են ենթարկում ոչ թե ընթերցողի, այլ ընդհանրապես հումորի` որպես օբյեկտիվ, իրական երևույթ լինելը: «Ի՞նչ է հումորը, եթե ոչ սոսկ մեր անհատական պատկերացումը ծիծաղելիի մասին», նշում է արևմտյան տեսաբաններից մեկը` «hly saxd h1-y miacreq loool» լեգենդար ստատուսի իր վերլուծության մեջ:

Ըստ որոշ մտածողների` հեղինակի տածած համընդհանուր կասկածի արմատները շատ ավելի խորն են, կարելի է ասել` տրանսցենդենտալ. «լոլ»-ով կասկածի ենթարկելով հումորի ծիծաղելի լինելը` նա առաջին հերթին կասկածի է ենթարկում իր սեփական «ես»-ը` ընթերցողին հղելով «ծիծաղելի՞ է արդյոք սա» համր ու անպատասխան հարցը: «Ես «լոլ»-ում եմ, հետևաբար ես ծիծաղում եմ»,- իր հարցազրույցում վիճելի, բայց բավականին համարձակ եզրակացության է հանգել ժամանակակից էքսգիբիցիոնիստ մի ստեղծագործող, որը հեղինակել է «hly nayeq lol», «vay mera lololol», «es nkary shat em sirum loool» և մի շարք այլ նորարարական գործեր: Ըստ որոշ տեսությունների` հենց նա իր «Լոլի դրսևորումները» և «Լոլ. մերկացված ծիծաղը 21-րդ դարի նորարարական արվեստում» աշխատություններով սկիզբ դրեց «լոլ»-ի բազմաթիվ փոխակերպումների միտմանը, երբ հեղինակը, ավելացնելով «օ»-երի քանակը, ընդգծում է հումորի աբսուրդ և երբեմն նույնիսկ ողբերգական լինելու կոնկրետ աստիճանը (իմիջիայլոց, որոշ վերլուծողներ պնդում են, որ մի քանի «օ»-ով «լոլ»-ը թաքնված հղում է պարունակում դեպի ճապոնական կոմիքսային ժանրը, մինչդեռ մի շարք այլ մտածողներ հակված են կարծելու, որ այստեղ մենք գործ ունենք բացահայտ, նույնիսկ ճչացող նեոռեալիզմի հետ):

Արվեստի պատմաբանները դեռևս միացյալ կարծիքի չեն եկել նաև այն հարցում, թե ինչպես է առաջացել «լոլ»-ը: Ըստ մի տեսության` «լոլ» արտահայտության ակամա ստեղծողը աշխարհահռչակ դերասանուհի Ջինա Լոլոբջրիջիդան է, որի ազգանունը նրա զրուցակիցների մոտ անզուսպ ծիծաղ է առաջացրել: Որոշ մասնագետներ էլ պնդում են, որ սույն արտահայտչամիջոցի պատմական արմատները հասցնում են մեզ մինչև Վաթելոլոյի ճակատամարտը, երբ ռուս զինվորները, ջախջախիչ հաղթանակ տանելով Նապոլեոնի զորքի հանդեպ, բարձրաձայն ծիծաղում էին փախուստի դիմող թշնամու հետևից:

(Շարունակությունը` սովորական առոգանությամբ):

Էլ ի՞նչ շարունակություն, հերիք չէր էսքանը, լոլ:

«-Համմե՞,- կանգնած գոռում էիր դու ձեր տան դռան բռնակը ձեռքումդ, դուռը՝ կիսափակ։

-Ոչ մի բան, ռադդ քաշի,- ներսից ուրիշ ծիծաղող ձայն բացականչեց, ու դու դուռը փակեցիր ու սկսեցիր իջնել աստիճաններով։

Ես արդեն մի քանի քայլ արել էի, տեսնես՝ դու ինձ մեջքից հիմա նայո՞ւմ ես։ Մտածում ես՝ տեսնես էս ով են նոր հարևանները։ Էն ձայնն էլ քույրդ էր երևի, ջահել աղջկա ձայն էր։ Դեմք ես բայց հա, պատկեր, դուռը կիսաբաց՝ բոլորի համար գոռում ա, թե բա՝ համմե»։

«Էս տունը էլի առնող եղա՞վ։ Վայ քո։ Ինչ էլ խուճուճն ես, վազի, վազի, դեմքդ հետո կտեսնեմ։ Էս էլի դո՞ւ ես, նույն կանգառն ենք գալիս, նույն շենքից։ Ուղիղ դիմացի հարևան։ Տեսնես՝ ո՞նց եղավ, որ էդ տունն առաք։ Ոչխարիկ ես էդ մազերովդ»։

***

-Իմացա՞ք, մեր դիմացի տունն առել են։

-Հա, մամ, ես էլ էսօր տղա եմ տեսել մի հատ խուճուճ դուրս եկող։ Գառան նման էր, արագ էր քայլում։

-Տեսնես՝ ոնց են «հարիֆացրել», էդ տունը ծախել, չնայած՝ էդ կինը մեղք չուներ։

-Բլո՞նդը։

-Հա, էն որ մինչև իրանց էին։ Այ իրանց նախորդներն էին մեղավոր։ Հանցագործություն, էլի։ Տունը բռնեցին կիսեցին, էդ ահավոր բնակարանը սարքեցին, որ ծախեն։ Ո՞վ էր թույլ տվել։ Դա հո էսպես նախատեսված չի։

-Տեսնես զուգարան կարողացե՞լ են քաշեն։

-Դե բա հո առանց զուգարան չի լինի։ Ուղղակի՝ Աստված գիտի, թե ինչ պրոբլեմներով։ Իրենք էդ անելու իրավունք չունեին, արեցին, ու հիմա ամեն առնող մտածում ա մենակ ոնց անի, ում գտնի՝ ծախի։ Կարա՞ս մեղադրես․ չես կարա։ Էդ կինն էլ վատ կին չէր։ Ասում էին՝ մարդը խաղամոլ էր։

-Այ կնիկ, քեզ էդ բամբասանքները որտեղի՞ց, ամբողջ օրը գործի ես։

-Շենքի խանութից։ Բոլոր նորությունները միայն շենքի խանութից։ Հիմա էլ մի կին ա՝ երկու տղաների հետ։ Ձեր տարիքի են ոնց որ, ջահել երեխեք են։ Ծառայած էլ են կարծեմ։

-Հա, մեկն էլ գառի էր նման, երեկ տեսել եմ․․․

***

«Քիչ ա նույն կանգառն ես գալիս, մի հատ էլ հետս նույն տրանսպորտն ես նստում։ Տեսնես ախպերդ է՞լ ա քո նման գառ։ Կոշիկներդ շատ վատն են, է»։

«Համմե-ն ա։ Դու ուր ես գնում էս «մարշրուտնով»։ Կարո՞ղ ա Սլավյանսկի ես սովորում։ Չէ հա։ Ափսոս էս անտերը սաղ ազատ էր։ Տեղ չլիներ նստելու, ես էլ քեզ տեղս զիջեի, աչքդ մտնեի։ Հարևան ենք վերջիվերջո։ Չնայած՝ մաման ուզում ա տունը ծախի։ Չե՞ս կարա կինոների նման մի հատ աղաման վերցնես, գաս, թե բա՝ ես ձեր հարևանն եմ։ Կամ աղ տուր, կամ ուզի, մեկ ա՝ ես մեր աղի տեղը չգիտեմ»։

«Խեղճեր։ Տեսնես արդեն հասկացե՞լ եք, որ ձեզ խաբել ու էս անաստված տունը «նաղդել» են վրներդ։ Դեռ ձեզ ինչե՜ր են սպասվում էդտեղ։ Այսինքն՝ ես ընդհանրապես խաբար չեմ, ինչեր են սպասվում։ Սաղ էդ շենքի տակի խանութն ա»։

***

-Էս խեղճերի տունը նույնիսկ համար չունի, տեսե՞լ եք։

-Համար որտեղից ունենա, եթե գոյություն չունեցող բնակարան ա։ Էստեղ նախատեսված ա երկու բնակարան, բռնել սարքել են երեքը։

-Էսօր իրանց համար ջրի տեսուչ էր եկել, ես էի բացել դուռը։ Ասեց` բա էս բնակարանի համարը որն ա, չգտեի՝ ինչ ասեմ։ Թարս նայեց, ասեց, որ եթե տեսնեմ, ասեմ՝ զանգեն տեսուչին։ Մամ, որ էդ կնկան տեսնես՝ կասես։

-Որտե՞ղ պիտի տեսնեմ։

-Որտեղ տեսնես, ես ի՞նչ իմանամ։ Բա հո ես էն գառանը չե՞մ ասելու։

***

«Ո՞ւր ես է գնում ամեն օր էս ժամին։ Տեսնես՝ դասի, թե գործի։ Ինչ ախմախ ռուսական երգ ես լսում, ոնց որ ժողովրդական լինի։ Համմե՞։ Պատկեր ես էդ «համմե»-ով։ Կարամ ասեմ՝ ինչ հետաքրքիր երգ եք լսում, ես էլ եմ սիրում ռուսական ժողովրդական երգեր։ Կասես՝ ինչ իմացաք, ինչ եմ լսում։ Կասեմ՝ հեռախոսիս մեջ ծրագիր ունեմ, որ ցույց ա տալիս, թե մոտակայքի հեռախոսներով հիմա ինչ երգ ա միացրած, մեկ-մեկ սիրում եմ նայել։ Հիմա նայեցի, հետաքրքրեց, որ դուք նույն բաներն եք լսում, ինչ ես։ Կասես՝ ի՞նչ ծրագիր ա։ Կասեմ՝ ես եմ գրել ճիշտն ասած, ու գցել եմ հեռախոսս։ Կմտածես՝ ծրագրավորող եմ, աղջկերքը ծրագրավորողներին սիրում են։ Էլ չես էլ իմանա, որ էդ անտեր ականջակալներիցդ երգը նենց ա գոռում, որ սաղ «մարշրուտնին» գիտի, թե դու ինչ ես լսում, ուր մնաց՝ ես, որ դեմդ եմ նստած։ Արժեր մի երկու բան հնարել քեզ համար, նույնիսկ, որ ծրագրավորող եմ։ Ինձնից ի՞նչ ծրագրավորող։ Շատ գեշն ես, է։ Չաղո»։

«Դու ո՞ւր ես գնում ամեն օր տեսնես իմ երթուղայինով։ Էստեղ մոտիկ ինչ կարաս աշխատես։ Օպտիկայո՞ւմ։ Չէ հա։ Երևի Սլավյանսկի ես սովորում։ Բայց դեմքիցդ հեչ չէի ասի, որ ռուսերեն ընդհանրապես գիտես։ Եսիմ, շատ սև ես։ Ու գառ»։

***

«Էս աղամանը վայթե վերցնեմ հետս, որ երբ քեզ տեսնեմ էլի «մարշրուտնում», ասեմ՝ ես ձեր հարևանն եմ, աղ կտա՞ք։ Դու ձեր աղի տեղը հաստատ կիմանաս։ Խոսքի` հանես պայուսակիցդ, տաս։ Տրանսպորտի մեջ։ Ես կխնդամ, դու էլ կխնդաս։ Իրար հետ կխնդանք, հարևանություն կանենք։ Կարամ անունս ասեմ՝ ծանոթանանք։ Բայց չեմ ասի։ Մեկ ա՝ դու էլ ես մտքումդ ինձ ինչ-որ մականուն դրել, ոնց որ ես քեզ՝ Համմե։ Չաղո էլ ես, բայց քո մասին մտածելիս քեզ մեկ ա Համմե եմ ասում։ Պատկեր ես քո «համմե»-ով»։

«Առաջին անգամ, որ ինձ տեսար, մեր դռան մոտ գոռում էի քրոջս վրա։ Տեսնես՝ ինչ ես մտածել։ Տեսե՞լ ես ինձ ընդհանրապես։ Երևի, էլի։ Դժվար թե տեսած չլինես։ Երևի մի յոթ տարի իրար հետ կգնանք-կգանք, բայց չենք ճանաչի իրար։ Չեմ զարմանա, որ վաղը դուռը ծեծես, ասես՝ կանգառ եմ գնում, գալի՞ս ես»։

***

«Հեսա գալու եմ դուռը ծեծեմ, ասեմ՝ կանգառ գալի՞ս ես։ Մեկ ա՝ իրար հետ ենք գնում, նույն բանն էլ նստում ենք։ Տեսնես՝ քո ախմախ ռուսական երգերը կանջատե՞ս հետս խոսալու համար։ Լավ է, ինչ խոսալ։ Գեշ ես։ Բայց էսօր հաստատ խոսելու եմ հետդ»։

«Տեսնես, որ մի ութ տարվա հարևան լինենք, կխոսա՞նք իրար հետ։ Չնայած՝ ի՞նչ ութ տարի, էդ տանը ոչ ոք էդքան չի դիմանում։ Դուք էլ մի բան կմտածեք, էնքան թե չմնաք։ Գնացեք, փրկվեք։ Տեսնես՝ ախպերդ է՞լ ա քո պես գառ»։

***

-Տեսա՞ք շենքի մոտի բեռնատարը։

-Ի՞նչ ա որ։

-Էս դիմացիններն են տեղափոխվում։ Երևի իրանք էլ հաջոդ զոհին են գտել։

-Կարող ա վարձով են տալիս։

-Վարձով էլ ոչ ոք չի մնա։ Երևի ցածր գին են դրել, ինչ-որ մեկը խաբվել ա, որոշել ա առնի։ Չես կարա մեղադրես, էդ տանից բոլորն էլ փորձելու են փախչել։ Տեսնենք՝ հաջորդը ով կլինի։ Լավ կին էր, հուսով եմ՝ լավ տուն են գտել։

-Մամ, կյանքում հետը խոսացած չկաս։

-Հա, ի՞նչ անենք, վրայից երևում էր՝ ինքն էլ էր լավը, տղաներն էլ․․․

Իտալացի գրող, լրագրող, թարգմանիչ Անջելո Պետրոզինոն 1969 թվականից տարրական դասարանների ուսուցիչ էր աշխատում: Ուսուցչական կարիերան սկսելուց քսան տարի անց միայն նա որոշեց գրել իր առաջին գիրքը երեխաների համար: «Կարատեի տենդը» գրքի հերոսները հենց նրա աշակերտներն են: 1991-ին լույս է տեսնում «Մեկ տարի Ջեսսիկայի հետ» շարքի առաջին գիրքը: Գրողը խոստովանում է, որ այս ստեղծագործությունն իր կարիերայում ամենակարևորն է: Վեց գրքից բաղկացած շարքը պատմում է Ջեսսիկա անունով աղջկա կյանքի վեց տարիների մասին: Բայց Պետրոզինոյի ամենահայտնի գործը Վալենտինայի մասին պատմող գրքաշարն է: Այն գրված է հումորի զգացումով, ինչը գրողը համարում է իր ստեղծագործությունների գլխավոր հատկանիշներից մեկը: Ձեզ ներկայացնում ենք Անջելո Պետրոզինոյի չտպագրված պատմություններից երկուսը, որոնք տեղ են գտել նրա գունագեղ կայքում:

 

Պապիկներն ու պատմությունները

- Ա´նջելո, ժամանակն է:

Բացում եմ աչքերս, հորանջում, տեսնում պապիկիս ոլորված բեղերը և կամաց-կամաց հասկանում, թե որտեղ եմ: Ես կծկված եմ երկու ծերունիների մեծ մահճակալին, որոնք ինձ հաճախ են հյուրընկալում, որովհետև իմ տանը կա´մ չափազանց շոգ է, կա´մ չափազանց ցուրտ:

Պատուհանի կիսաբաց փեղկերից թույլ լույս է թափանցում: Գիշերն ավարտվում է:

- Ժամը քանի՞սն է,- հարցնում եմ:

- Չորսը, բայց եթե չես ուզում…

- Ուզում եմ, ուզում եմ…

Անկողնուց ներքև եմ ցատկում, հագնում եմ կարճ տաբատս ու ֆուֆայկաս, տատիկս սառը ջուր է լցնում արծնապատ տաշտի մեջ, ջրով շփում եմ աչքերս և ականջներս:

- Ահա, ես պատրաստ եմ,- ասում եմ:

- Վերցրու´, մի քիչ գարու ըմպելիք խմիր,- ասում է տատիկս:

Պապիկս արդեն պատրաստել է ուսապարկը: Ներսում հաց է, պանիր, ձիթապտուղ և լոլիկ:

- Ես կտանեմ,- ասում եմ:

Գցում եմ ուսիս և դուրս գալիս փողոց:

Հունիսյան առավոտ է, ես ինը տարեկան եմ, և ծիծեռնակներն արդեն գործի են անցել այգեբացի մեղմ լույսի տակ:

- Ու՞ր ենք գնում- հարցնում եմ:

- Ագարակատեր Կարմինեի հողամասը:

Ճանաչում եմ այն: Ուրիշ անգամներ էլ եմ այնտեղ եղել: Արագացնում եմ քայլերս՝ մտածելով քարե ցածր պատերով շրջապատված դաշտի մասին:

Օդը մաքուր է, իսկ երկինքը՝ պարզ: Ավելի ուշ շոգը կընկնի, և արևը մողեսներին կգամի քարերին:

Պապիկս շոյում է բեղերը և ասում.

- Ինձ երեք ժամը բավական է մի քանի բույս տնկելու համար: Հետո տուն կտանենք թարմ կաթ և մի թաշկինակ թուզ:

Կես ժամից արդեն հողամասի մոտ ենք: Պապիկս ներս է մտնում, հասնում է մարգին, որը վստահվել է իրեն, հանում է պիջակը, ծալում վերնաշապիկի թևքերը, վերցնում է ուրագը, մատով փորձում է շեղբը և ասում.

- Նստի´ր այն ծառի տակ:

Տեղավորվում եմ նշենու տակ, որը պապիկս ցույց էր տվել, և սպասում:

- Քեզ պատմե՞լ եմ այն ժամանակվա մասին, երբ ինձ հանձնարարել էին վառել ծովի ափի լապտերները,- սկսում է պապիկս:

- Ոչ,- ստում եմ ես:

- Ուրեմն լսիր:

Լապտերների պատմությանը կհետևի սատանայի պատմությունը, որը թաքնվում է զառիթափերի դիմացի քարանձավներում, հետո՝ ուրվականների պատմությունը, որոնք վնասում էին դաշտերը պատերազմի ժամանակ, տատիկի պատմությունը, որ մենակ էր ծննդաբերել, մեռածների պատմությունը, որ մասնակցում էին կեսգիշերային պատարագին:

Իսկ հետո ո՞վ գիտե՝ քանի ուրիշ պատմություններ կհետևեն, մինչ պապիկս փխրեցնում է հողը, հարթեցնում մարգերը, պոկում մոլախոտերը, հոտ քաշում եղեսպակից և շոյում լոլիկի թփերը:

Արևն արդեն հորիզոնից բարձր է, օդը լի է թռչունների ճիչերով և թռիչքներով, ես նստած եմ ծառի տակ, փակել եմ աչքերս և լսում եմ:

Դեռ անգիր հիշում եմ պապիկիս պատմությունները, ինքս ինձ համար կրկնում եմ դրանք Իտալիայի ու Եվրոպայի ճանապարհներով անցնելիս, պատմում եմ դրանք նրանց, ովքեր նրան չեն ճանաչել և ինձ հարցնում են, թե ինչու եմ գրող դարձել:

 

Թերթի էջ և մի սովորական հերոս

Լինոյի մայրիկը շաբաթվա ընթացքում ամենաքիչը երեք անգամ թարմ ձուկ էր գնում: Եվ Պորպորա փողոցի ձկնավաճառի համար նա լավ հաճախորդ էր:

- Հաջորդ անգամ էլ ինձ մոտ կվերադառնաս, խնդրում եմ,- ասում էր նրան այդ մարդն ամեն անգամ:

- Չկասկածես,- հավատացնում էր նրան Լինոյի մայրիկը:

Լինոն ձուկ այնքան էլ չէր սիրում՝ բացի անչոուսներից և սարդինաներից: Բայց երբ մայրիկը վերադառնում էր շուկայից, Լինոն անմիջապես վերցնում էր թերթի էջը, որի մեջ ձուկը փաթաթված էր լինում:

- Կարելի՞ է իմանալ՝ ինչիդ է պետք: Զզվելի հոտ է գալիս, պետք է դեն նետել,- ասում էր մայրիկը:

- Միայն մի հայացք կգցեմ,- ասում էր Լինոն:

Թերթի էջը կախարդական էր: Լինոն անմիջապես ամսաթիվն էր փնտրում, և ինչքան հին լիներ թերթը, այնքան ավելի երջանիկ էր նա:

Երբեմն ձուկը փաթաթված էր լինում թերթի էջերի մեջ, որը հինգ տարի առաջ էր տպագրվել:

Լինոն ութ տարեկան էր, և երբ այդ թերթը լույս էր տեսել, նա դեռ մանկական շիլաներ էր ուտում:

Այդ ժամանակ նա փակվում էր իր սենյակում, պառկում էր մահճակալին և կարդում էր էջերը, որոնցից լորձունքի ու ձկան հոտ էր գալիս. «Երկրաշարժ Թուրքիայում: Հարյուրավոր զոհեր»:

Լինոն փակում էր աչքերը, նորից բացում և հայտնվում էր մի շենքի առջև, որը քանդվել էր թղթե տնակի նման: Օդում այրվածքի հոտ էր տարածված, մարդիկ շրջում էին ավերակների մեջ շշմած հայացքով, ուղղաթիռները պտտվում էին վերևում, սկրեպեր մեքենաները մոլորված կանգնում էին վտանգավոր պատերի առջև:

- Կարո՞ղ եմ ինչ-որ բան անել,- հարցնում էր Լինոն «Կարմիր խաչից» մի մարդու, մի այլայլված ոստիկանի կամ մի արտասվող կնոջ:

Բայց ոչ ոք նրան ուշադրություն չէր դարձնում:

Լինոն խցկվում էր ավերակների մեջ, շոշափելով ուղի էր գտնում և փրկում էր մի կատվի կամ մի երեխայի, որ կրծքին էր սեղմում իր սիրելի խաղալիքը:

- Քեզ ինչպե՞ս հաջողվեց,- հարցնում էին նրան փրկարարները:

- Լավ լսողություն ունեմ և ոչնչից չեմ վախենում:

- Շնորհավորում ենք, դու հերոս ես:

Թերթերն ու հեռուստատեսությունը լուսաբանում էին դեպքը, իսկ Լինոն իրենց տուն էր տանում կատվիկին կամ դառնում էր իր փրկած երեխայի ընկերը:

Եթե թերթը, որով փաթաթված էր ձուկը, խոսում էր բանկի կողոպուտի մասին, Լինոն խորը շունչ էր քաշում, և գրեթե անմիջապես հայտնվում էր բանկում, որը հարձակման էր ենթարկվել:

- Ցած դրեք ատրճանակները և հանձնվեք,- բղավում էր նա երկու դիմակավոր ավազակներին, երբ նրանք դուրս էին գալիս բանկից այն բանից հետո, երբ վնասազերծում էին ոստիկանին, որն իզուր տեղը վիճում էր կապված բերանով: Հնարավոր է՝ նրանցից մեկը փորձեր ծաղրել նրան՝ ասելով.

- Ճանապարհից մի կողմ գնա, փսլնքոտ:

Դե, Լինոն «փսլնքոտ» բառն ուղղակի տանել չէր կարողանում: Այդ ժամանակ նա իսկապես բարկանում էր, սկսում էր ոտքով հարվածել ավազակին, մինչև մարդիկ բացականչում էին.

- Ինչ քաջն է այս տղան:

Այդ ժամանակ ավազակները տագնապի մեջ էին ընկնում, դեն էին նետում ավարը (մի քանի միլիոն՝ պայուսակի մեջ) և մոտոցիկլետով փախչում էին՝ բղավելով.

- Դեռ կվճարես սրա համար, փսլնքոտ:

Բայց չէին կարողանում երկար ճանապարհ անցնել, որովհետև ոստիկանության մեքենան նրանց կանգնեցնում էր, ձեռնաշղթաներ էր հագցնում և տանում բանտ:

Մարդիկ օգնության էին հասնում Լինոյին, որը կռվի ժամանակ սայթաքել էր, և ոտնաթաթը դուրս էր ընկել, ու շարունակ կրկնում էին.

- Լավ է, որ դու այստեղ էիր:

Լինոն բացում էր աչքերը, մտածում էր երկու կողոպտիչների մասին, որոնք երկնքին էին նայում բանտի ճաղերի միջով, մի քիչ տխրում էր, բայց ասում.

- Պետք է անեի դա:

Անմիջապես դրանից հետո մայրիկը բղավում էր,

- Լինո´, դեն նետիր այդ թուղթը, թե չէ սենյակիցդ բորբոսի հոտ կգա:

Լինոն մի վերջին հայացք էր գցում իր դիմացի թղթերին:

Եթե բախտը բերեր, դեռ կարող էր մի քանի միլիարդ շահել լոտոյով կամ Օլիմպիական խաղերում լողի մրցումներում առաջին տեղը գրավել, կամ փրկել իր դասարանը հրդեհից, որն ակամայից հրդեհել էր թաքուն ծխող պահակը:

Ամեն դեպքում, գրեթե միշտ շուկայից բերած թերթը իսկական նորությունների հանք էր, որոնք հեռվից էին գալիս և նրան տանում էին հեռու, որի մասին, ինչպես միշտ երազել էր:

Բայց մայրիկին նա ոչինչ չէր ասի: Համոզված էր, որ ուսերը կթոթվեր և կասեր.

- Դու էլի նույնն ես: Միշտ ամպերում ես սավառնում:

Իսկ այդ բառերը Լինոն ուղղակի տանել չէր կարողանում:

 

Թարգմանությունը` Լուսինե Հակոբյանի

Երևան 2801։ Բարձրաձայն կարդացեք՝ երկու հազար ութ հարյուր մեկ։ Ինձ թվում է, որ այսօր ոչ միայն Երևանի, այլ նաև իմ տարեդարձն է ու ես էլ բավականին երիտասարդ տատիկ եմ դառնում։ Թոռներս ու ծոռներս էլ կգան, կհամբուրեն, մի քանի երգ կերգեն ու «Տատ ջան, մեկ տարով էլ ջահելացար» անհամ կատակներ կանեն։

Հիշում եմ, երբ փոքր էի, Երևանի փողոցներով քայլելիս շատ էի սիրում գլուխս վերև բարձրացնել ու անդադար նայել, մինչև մայրս կասեր․

-Ուղիղ կանգնիր, կընկնես։

Հիմա էլ եմ սիրում այդպես անել, որովհետև հիմա էլ եմ փոքր։ Դե, քանի չափահաս չեմ, փոքր եմ։ Ուղղակի հիմա դա անում եմ մենակ, շենքի բակում, ինչ-որ մեկին սպասելիս ու անպայման կողքերս նայելով, որ ուրիշը չասի․

-Աննորմալ է։

Միգուցե աննորմալ եմ, բայց ես սիրում եմ երկինքը։ Երևանի երկինքը։ Որովհետև իմ քաղաքից երկինքն ուրիշ է երևում։ Ավելի տխուր, ավելի կապույտ ու ավելի ըմբոստ։

Ամեն տարի հուզմունքով եմ սպասում Էրեբունի-Երևանին ու ծնողներս միշտ ծաղրում են, ընկերներս «անկապ տոն ա, էլի» ասելով ման են գալիս, բայց ինձ դուր է գալիս անկախ ու հանգիստ կենտրոնական փողոցներով քայլելը, սրճարաններ մտնելու ու մեկ բաժակ տաք սուրճ խմելու համար հերթ կանգնելը, ամբոխի մեջ ընկերներիս կորցնելն ու գտնելուն պես ժպտալը։ Սովորաբար ես ատում եմ հերթերը, ավելի շատ ատում եմ, երբ ինձ հրում են, բայց Երևանի տարեդարձին թույլ եմ տալիս։ Ներշնչում եմ, որ բոլորս ընկերների մի մեծ խումբ ենք ու եկել ենք մեր մյուս ընկերոջ ծննդյան խնջույքին և մեկ բաժակ ավել ենք խմել։

Գիտեք, մեկ-մեկ նախանձում եմ այն ծանոթներիս, ովքեր Երևանից չեն, որովհետև Երևանը նրանց հարազատ քաղաքը չէ։ Միգուցե նրանք ամեն մի կոտրված նստարանն ու թափված աղբը այնքան ծանր չեն տանում, ինչքան ես։ Ինքներդ պատկերացրեք, տասնյոթ տարի մի քաղաքում եմ ապրել, առաջին քայլերս այստեղ են եղել, առաջին ասված բառս լսել են մայրս, հայրս և Երևանի պատերը, նույնիսկ առաջին անգամ հենց Երևանի փողոցներում եմ կիթառը ձեռքիս նվագել ու երգել։

Ասֆալտը իմ կոշիկի համարների հետ է մեծացել, իմ արագ քայլերին համահունչ անհանգստացել է՝ հանկարծ չուշանամ դասաժամից։ Երևանի օդը հետս հավասար լարվել ու մտածել է․

-Ընդունվե՞ց, թե՞ չէ։

Երկու հազար ութ հարյուր մեկ։ Ախր, մեծ հպարտություն կա այս թվականի մեջ։

Երևան ջան, մեկ տարով էլ ջահելացար․․․