Երբ ասում են Գյումրի, բոլորն  առաջին հերթին պատկերացնում են մեր բարբառը: Այն  շատ հետաքրքիր է և  հարուստ: Մեր խոսքում  հիմնականում օգտագործում  ենք   ԿԸ և ԳԸ եղանականիշ մասնիկները. սիրում եմ – սիրեմ գը, խնդրում եմ- կը խնդրեմ :

Ուր էլ գնամ, ինչ մարդկանց մեջ էլ լինեմ, մի քանի նախադասություն խոսեմ, բոլորը միանգամից  հարցնում  են.
-Դու գյումրեցի՞ ես:  Ձեր բարբառը շատ ենք սիրում:
Լինում է ժամանակ, որ ես էլ եմ  ուզում  գրական խոսել հարազատներիս, ընկերներիս, բարեկամներիս  հետ, սակայն իմ գրականը շատ կարճ է տևում.
-Մայրիկ, այսօր գիտե՞ս ինչ եմ ստացել` իննը: Մայրիկ, սոված եմ, հաց դիր ուդեմ, կըխնդրեմ:
Եվ այսպես… Շատ դժվար է թաքնվել մեր բարբառից, սակայն ես չեմ էլ թաքնվում, ընդհակառակը` միշտ  հպարտությամբ եմ խոսում մեր «լեզվով»:

Գյումրեցիները սիրում են մեր բարբառը, բայց գիտեմ  նաև մարդկանց, ովքեր  խուսափում են բարբառով խոսելուց:

Բազմաթիվ հայտնի գյումրեցիներ  խոսել են մեր բարբառով, նույնիսկ ֆիլմերում է օգտագործվել: Առաջին հերթին դերասան Մհեր Մկրտչյանը, ով ծնվել է Գյումրիում: Նա բազմաթիվ դերեր է խաղացել Գյումրիի  դրամատիկական թատրոնում, նկարահանվել է շատ ֆիլմերում, որտեղ նույնպես օգտագործվել է Գյումրու բարբառը:

Մեզ հայտնի գրողներից Հովհաննես Շիրազը, թեև ապրում էր Երևանում, նույնպես շարունակում էր  խոսել մեր բարբառով, անգամ  շատ բանաստեղծություններում օգտագործել է այն:

Կատակասերներ Պոլոզ Մուկուչը, Ծիտրո Ալեքը, Ջղեր Խաչիկը, Չոպուռ Սուրենը շատ կատակներ են պատմել մեր բառ ու բանով, և հենց հայտնի են եղել իրենց խոսելաոճով: Իսկ այն մարդկանց, ովքեր ամաչում ու չեն խոսում մեր լեզվով, կասեմ.
-Սիրեք ձեր բարբառը, քանզի այն դարերի պատմություն ունի և իր մեջ ամփոփում է մեր պապերի ոգին:

ԸՍԿԱՆԸ…

Վերջապես եկավ կիրակի օրը: Երկար կքնեմ` մտածում եմ ես:

«Հա, կքնես, բա ի՞նչ կանես»,-ասում են մեր տուն մի քանի օրով հյուր եկած հյուրերի դեմքի արտահայտությունները:

Երբ մենք մեր հյուրերին ասում ենք` զգացեք ձեզ ինչպես ձեր տանը, ի դժբախտություն մեզ, նրանք ուղիղ իմաստով են հասկանում և զգում են իրենց ինչպես իրենց տանը:

Ախր, իմ սիրելիներ, դա ուղղակի նախադասություն է, որ բոլորը քաղաքավարությունից ելնելով են ասում, ուրիշ ոչինչ:
Լավ, չշեղվենք:
Ահա բացվեց օրը, միակ ազատ օրս,  և ահա` տուկ-տուկ:
-Բալես, ելի հլը:
-Լավ էլի, մամ, թողեք քնիմ…
-Ել սենյակիդ դուռը բաց, երեխեքը գուզեն կամպյուտռ խաղան:

Դե քանի որ հյուրի երեխաները ուզում են համակարգչով խաղալ, իմ ուզել կամ չուզելը զրոյական է դառնում սեփական տանս մեջ:
Բացում եմ սենյակիս դուռը, լցվում են ներս և սկսում ավիրել ամեն բան :
-Ըսիկ ի՞նչ խաղալիք է, օր:
-Դիր տեղը, թե չէ` կտանիմ գառաժ, դուռը կփակեմ վրեդ, սաղ կյանքդ կմնաս ընդեղ,- սա իմ վախեցնելու միջոցներից մեկն է, որպեսզի փրկեմ ունեցած-չունեցածս:

- Ի… Հըմի մամայիդ խաբար կուտամ:
-Լավ, լավ, Հովուլ ջան, կատակ կենեմ, բայց էտ խաղալիքը դիր տեղը, հա՞:
-Աաաա…
-Վաաայ, դե մի լաց եղի, կուտամ քեզի: Մենակ ձենտ կտռե:
Ահա և լսվում է մայրիկիս ձայնը:
-Էլի՞ երուխուն կլացցնես:
-Ըըըը, չէ մամ, ես չեմ:
-Միամ էլ ես երեխուն կպել, Հռիփսիմե աղջիկ, ամեն ինչից կզրկվիս:
Ու ես հասկանում եմ, որ անօգնական եմ և ստիպված ենթարկվում եմ մեր տան ժամանակավոր տերերին:

Սկսեմ այնտեղից, որ գրում եմ մայրիկիս պատմելով: 10 տարի առաջ էր: Ես այդ ժամանակ 5 տարեկան եմ եղել:

Դեկտեմբերի վերջին օրերին մայրս զբաղված է եղել Նոր տարվա պատրաստություններով: Ազատան գյուղում ամեն տոնի ժամանակ սեղանի գաթան են դրել, մեր տանն էլ միշտ մորս թխածն է եղել: Միշտ տեսել ու լսել եմ, թե ինչպես է մայրս գաթա թխում: Եվ այս անգամ էլ մայրս էլի գաթա թխելիս է եղել: Մայրս պատմում է.

-Սեղանի համար բոլոր տեսակի գաթաները արդեն թխել էի: Գիտեի, որ պապդ «բոխչա» գաթա շատ է սիրում: Վերջին գունդը բացում էի, որ մնացած ամբողջ խորիզը լցնեմ մեջը, կոպեկն էլ դնեմ ու թխեմ: Թխելուց հետո անցնում է մի շաբաթ, ու գալիս է հունվարի 6-ը՝ «բախտի» գաթան կտրելու ժամանակը: Տանեցիներով հավաքվում էինք սեղանի շուրջ, գաթան կիսում էինք ու մեծից փոքր հերթով բաժանում: Տարին հաջողակ կլիներ նրա համար, ում պատառի մեջ կգտնվեր «բախտի» կոպեկը: Միայն թե կտրելիս կոպեկը դանակի տակ չընկներ. եթե այդպես էր լինում, ուրեմն տարին անհաջող էր լինելու բոլորի համար: Ու այս «բախտի  բոխչա» գաթան թխելու ժամանակ պապս մորս ասել է.

-Ողորմաձիկ մերս համով բոխչա գաթա կթխեր, որ բերանիդ մեջ կհալվեր: Կզարկեր թոնրի շուրթին, յուղը վրայից կծորար, կեփեր, կուռեր, կկարմրեր: Կուտեիր՝ համից չէիր կշտանա: Հիմի ձեր թխած գաթեքը էդպես համով չեն, էնքան որ կնմանցնեք տեսքը. տեսքին կուտեմ, բայց համը էն չէ: Մեկ է, ողորմաձիկ մորս թխած գաթին չի հասնի:

Մայրս էլ կատակով դժգոհ դեմք  է ընդունել ու պատասխանել  պապիս, թե.

-Ա՛յ պա, ի՞նչ ուզեցիր դրանով ասել, որ ես քո մոր նման գաթա չե՞մ կարող թխեմ:

Հենց այս խոսքերի ժամանակ էլ, ցանկանալով մորս պաշտպանել, ոտքի եմ կանգնել նստածս տեղից, ձեռքերս պարզել եմ պապիս ու չհասկանալով բառերիս իմաստը՝ ասել.

-Յա՛, ինչի՞, իմ ողորմաձիկ մերս պակաս գաթա կթխե՞, շատ էլ համով է, քո ողորմաձիկ մոր թխածից էլ համով ու լավ:

Այս լսելով՝ մայրս ու պապս միասին նայել են իրար ու մի լավ ծիծաղել են: Իսկ ես, գոհանալով ասածիցս, նստել ու ինքս էլ ուրախացել եմ ասածիս վրա. իբր մի շատ լավ բան եմ ասել:

Միայն հիմա եմ կարմրում ու ծիծաղում, երբ ամեն առիթի ժամանակ մայրիկիս թխած գաթաները ուտում, հիշում, հյուրերին էլ պատմում ու միասին ծիծաղում ենք վրաս:

Այն, որ մենք` հայերս,  տարբերվող և յուրահատուկ ազգ ենք,  բոլորիս է հայտնի,  նույնիսկ աշխարհի մյուս ծայրում ապրող առաջին հայացքից անհոգ թվացող ամերիկացիներին: Ամերիկացիներն էլ իրենց հերթին ունեն իրենց յուրահատուկ սովորույթները, վարքուբարքը, որոնք անզուգական են միայն նրանց համար, բայց հաճելի շատերի համար…

Յուրաքանչյուր շարքային ամերիկացու օրը անցնում է չափից դուրս զբաղված: Հիմա հավանաբար կմտածեք` ինչ պիտի անեն, որ էդքան զբաղված լինեն:  Հավատացեք, որ դպրոց, աշխատանքի,  եկեղեցի գնալը արդեն իսկ «հագեցնում է» օրը,  ու ընտանիքի հետ համեմատաբար քիչ ժամանակ են անցկացնում աշխատանքային օրերին` անհամբերությամբ սպասելով շաբաթ-կիրակիին` «Վիքենդին»…
Եվ իրոք, «վիքենդները»,  որպես օրենք,  անցնում են շատ հետաքրքիր և ուրախ. մեկը մյուսին է զանգում, պլանավորում` ինչ պիտի անեն, ում հրավիրեն,  ու փարթին սկսվում է… Հազար տեսակի ուտելիքներ` թաքո ին ը բեգ (իմ ամենասիրածը), չիլի,  չիզբուրգեր, հոթ դոգ, ֆրենչ դիպ… Լավ, ախորժակներդ գրգռեցի երևի…

Ասածս ինչ է, ամերիկացիները չեն կարող պատկերացնել իրենց օրը ու նամանավանդ փարթիները առանց ուտելիքի ու լավ ուտելիքի (հայերից հետո երկրորդ ուտող-խմող ազգն են)… Մե~ծ կրակ են վառում,  հոթ դոգերը խորովում և սկսում զրուցել տարբեր թեմաներից:  Ու դու էդտէղ հասկանում ես, որ իսկական Ամերիկան հենց սա է, ոչ թե Նյու Յորքի անծայր փողոցները:
Ու ընտանիքի, ընկերների հետ անցկացրած ամեն մի պահը անմոռաց է ու «քրեյզի»:

Ու երևի պատահական չէ այն, որ տարբեր ազգերի խառնուրդ համարվող ամերիկացիները առանձնանում են իրենց բարությամբ ու անսահման մարդամոտությամբ:  Բավական է միայն փողոցում տեսնեն մի անծանոթի,  ով զբոսնում է իր շան հետ,  ու կսկեն երկար-բարակ զրուցել,  օրինակ այսպես.

-Վա~յ, ինչ սիրուն շուն ունեք: Ի՞նչ տեսակի է: Քանի՞ տարեկան է:

Ու այդպես շարունակ, մինչև ընտանեկան հարցեր ու դեսից-դենից քննարկումներ:

Ու մի պահ պատկերացրեք էս դեպքը Հայաստանում:  Բոլորս էլ ամենայն հավանականությամբ կմտածենք հետևյալը.

«Տեսնես` ո՞վ էր, ի՞նչ էր ուզում, ինչո՞ւ էդքան բան հարցրեց… »

Դե, մենք հայ ենք, իրենք` ամերիկացի…

Մեկ այլ տարբերություն է նաև այն,  որ բոլոր ամերիկացիները կիսվում են միմյանց հետ ցանկացած թեմայով, ու կապ չունի` ինչ թեմա է…

Օրինակ, «թինեյջըրները» դպրոցից գալիս են տուն ու ծնողներին «զեկուցում»  ամեն ինչ` սկսած լանչի մենյուից, մինչև ընկերների հետ ունեցած խոսակցությունները`  ամենայն մանրամասնությամբ:  Ու երևի ճիշտն էլ դա է, որովհետև ծնողներդ գոնե կիմանան, որ դպրոցում ինչ-որ մի բան արել ես…

Բազմամշակույթ ամերիկացիների կյանքից թերևս այսքանը:  Մնացածի մասին հետո կպատմեմ, «օր,  ինչըղ կսէ,  հեդաքրքիր էղնի,  ըբը»…

Ժամը երեքին տասնհինգ է պակաս: Դպրոցի զանգը տվեց: Վերջապե՜ս տուն, հաց կուտեմ, կհանգստանամ:

Հոգնած, սոված և արդեն անգիտակից վիճակում գնում եմ տուն, բացում եմ դուռը և… ինչպես միշտ, հյուրեր ունենք` կամ հարևաններ կամ բարեկամներ:

Քաղաքավարությունից դրդված ասում եմ.
-Բարև ձեզ:
-Բարև, ազիզ ջա՜ն, ես ի՞նչըխ ես փոխվել, սիրունցել, մեծ աղջիկ ես դարձել…,- ու էլի նմանատիպ նախադասություններ:
-Ահա, մերսի:
-Արի` հլը նստի, տեսնինք` ինչըխ ես:
-Լավ,- պատասխանում եմ ես ու ստիպված նստում:
Աչքս սենյակին է, որ գնամ ու հանգստանամ: Բայց ինչքանո՞վ է հաճելի հյուրերին անտեսել և գնալ, մանավանդ, երբ նրանց հետ երեխաներ էլ են լինում: Արհեստական ժպիտով նստում եմ սեղանի շուրջ և նայում նրանց դեմքին: Ընդհանրապես չեմ լսում կամ հասկանում, թե ինչ են խոսում, որովհետև հոգնած եմ: Ահա և սկսվում է «հարցաքննությունը»:
-Ի՞նչ ես որոշե, ի՞նչ բդի դառնաս:
-Դե, հլը չեմ որոշել:
-Բժիշկ դառի, ազիզ ջան:
-Հա, դե օր կըսեք բժիշկ, ուրեմն բժիշկ կդառնամ,- սրամտելով պատասխանում եմ ես:
-Դասարանը քանի՞ հոգի եք:
-20,- թե ասա` ձեզ ինչ կամ ձեր ինչ գործ:
-Լավ կսորվի՞ս:
-Ահա:

Եվ այսպես շարունակ: Անցնում են րոպեները, ժամերը…
Մտքումս մտածում եմ. «Մարդ էլ չկրնանա իրա տունը հանգիստ հաց ուտե կամ հանգստանա»:

Ահա և հանկարծ որոշում են գնալ, ինչպիսի երջանկություն…
Ճանապարհում եմ մինչև դուռը, և մեկից դեպի սենյակ` քնելու: Ու այսպես գրեթե ամնեն օր:

Չէ, չմտածեք, թե հյուրասեր չեմ, ուղղակի կան ժամեր, որ ես ուզում եմ հաց ուտել, մենակ մնալ ու հանգստանալ…

Ձեզ եմ ուզում ներկայացնել Հայաստանի «Սիբիրի»` Ամասիայի և Աշոցքի տարածաշրջանների եղանակային պայմանները: Ինչպես արդեն հասկացաք, խոսքս վերաբերվում է Հայաստանի ամենացուրտ տարածաշրջաններին, որտեղ ձմռանը լինում է -30 աստիճան ցուրտ և  ձյան շերտի 3 մետր բարձրություն: 

Լուսանկարը՝ Հարություն Հայրապետյանի

Մեր մոտ տարվա եղանակները բաժանվում են հետևյալ կերպ՝ 6 ամիս ձմեռ, 2՝ գարուն, 2՝ աշուն և 2՝ ամառ:
Հետաքրքիր է, չէ՞: Դե, բնականաբար այստեղ ապրելը դժվար է, բայց մարդիկ սովորել են դրան: Անգամ կարող եմ ասել, թե որ օրը ինչ թիփի (բուք) է լինելու, և նախօրոք պատրաստվում են:
Զարմանալի կարող է թվալ, բայց անգամ դրանք իրենց անուններն ունեն՝ «Սուրբ Սարգսի», «Տերընդեզի» բքերը, որոնք համապատասխանում են հենց տոների օրերին: Իսկ արդեն «Պառվի ուլերը», «Հայր և որդին» և «Լագլագը» առանձին պատմություններ ունեն:
«Լագլագ».  նախ և առաջ նշանակում է` արագիլ: Բուքը այդպես են կոչել, որովհետև մարտի 9-ին արագիլները կարծելով, թե գարուն է, հետ են գալիս: Ճանապարհին ուժեղ բուք է բարձրանում, ու նրանք սատկում են:
«Պառվի ուլերը». էլ մտածելով, թե գարունը եկել է, ապրիլի 1-ին պառավը ուլերին դուրս է թողնում դրսում արածելու, և բքի պատճառով հետ չեն վերադառնում:
«Հայր և որդի».  հայրը և որդին ապրիլի 7-ին ոչխարը տանում են սարը և բքի պատճառով հետ չեն վերադառնում:
Շատերը կարող են մտածել, թե սրանք ուղղակի խոսակցություններ են, բայց բոլոր թիփիները այստեղ` Հայաստանի «Սիբիրում», լինում են ճիշտ ժամանակին: