Ամռանը գյուղում սկսվում է աշխատանքային եռուզեռը: Սկսվում է խոտ հնձելու սեզոնը, որը ես, ճիշտն ասած, այդքան էլ չեմ սիրում: Հունիսի վերջերից սկսած բոլորը սկսում են խոտը հնձել, հավաքել: Շատերը տուկ են կապում, որոշ մարդիկ չեն կապում՝ ասելով, որ տուկ կապելիս ընկնում է խոտի որակը:

Այսօր ինձ համար այդ դաժան օրերից մեկն էր:

Մենք գյուղում ամեն տարի ամենաշուտն ենք սկսում խոտ հնձել, և արդեն ավարտել էինք հնձելն ու հավաքելը: Պետք է խոտը դաշտից բերեինք տուն, դարսեինք խոտի համար հատուկ պատրաստված «չարդախում»: Պապիկս նույնպես կարծում է, որ տուկ կապելիս խոտի որակն ընկնում է, այդ պատճառով մենք տուկ չենք կապում: Նաև ասեմ, որ խոտը կրելն ավելի բարդ է, քան տուկը: Երևի հենց այդ պատճառով էլ չեմ սիրում խոտ կրելը:

Վաղ առավոտյան լսեցի հայրիկիս ձայնը, որը փորձում էր ինձ արթնացնել, ինչն այդքան էլ հեշտ չէ: Այդքան շուտ արթնացնելու պատճառն այն էր, որ գնում էինք խոտը բերելու: Գյուղում բոլոր գյուղացիներն այդ ժամանակ զբաղված են իրենց գործերով, այդ պատճառով էլ ես պետք է գնայի հայրիկիս օգնելու: Այս տարի ամենաբարդն էր: Ես և հայրս ամբողջ օրը խոտ կրեցինք, բայց աշխատանքն այդպիսով չվերջացավ. մնացածը մնաց վաղվան:

Տարիները մերսեդեսի պես արագ  անցնում են՝ իրենց հետևից թողնելով մի մեծ փոշու ամպ: Մենք վազում ենք բռնելու բոլոր լավ պահերը, բայց միշտ չի, որ հասնում ենք:

Ես սովորություն ունեմ վազել մանկություն, որտեղ մնացել են իմ լավ ընկերները, ում  հետ մի ժամանակ «մեջմտնելոցի» էինք խաղում:

«Մեջմտնելոցու» վարպետներից մեկը Վարազդատն էր: Ես հասկանում էի, որ անչափ անհաջողակ եմ, երբ իմ բոլոր հարվածներից նա «պաս» էր բռնում: Նրան խաղից հանելը ամենաուրախալի փաստն էր:

Մեր թաղում հիմա խաղի վարպետներ չեն մնացել, որովհետև խաղացողներն էլ չեն մնում: Վավային հարցրի՝ գնում ես հա՞, ասաց՝ տանում են,Նուշ:

Չի վախենում, վստահ եմ, գիտեմ, որ չի վախենում: Կկարոտի, անպայման: Նորմալ է, բոլորն են կարոտում, բայց  ուրախ եմ, որ մի  «ախպեր» էլ է ավելանում զինվորների թվին: Բանակը, ուղղակի տերմին չի, բանակը Վավայի նման տղերքն են, որ մենակ կարոտից են վախենում:

Ախպեր ջան, ընկեր ջան:  Գիտեմ , որ խաղ չի, բայց ուզում եմ, որ խաղի նման վարպետ լինես, ու  թշնամիդ ինձ նման անհաջողակ լինի: Ուզում եմ, որ երկու տարի շարունակես խաղալ, ոնց որ միշտ ես խաղում: Շատ «պաս» կբռնես, պիտի բռնես, իրավունք չունես չբռնելու: Երկու տարուց հետ ես գալու, ինձ Անիչկա ասելու ու ներվերս ուտելու համար:  Հետ գալուցդ խմելու ենք իրար հետ, ես՝ կոլա, դու՝ լիմոնադ: Տես, հա, խոսք ես տվել:

Բարի ճամփա, ընկեր իմ: Ես վերջին «պասն» եմ տալիս, որ տանես հետդ ու հետ բերես: Ու հետ գաս:

Արդեն չեմ էլ հիշում, թե քանի տարի առաջ էր, որ «Հեռուստացմփորիկներ» (տելեպուզիկներ) մուլտֆիլմը ցույց էին տալիս հեռուստացույցով: Երևի 4-5 տարեկան կլինեի: Շատ էի սիրում այդ մուլտֆիլմը, հատկապես՝ դեղին հեռուստացմփորիկին: Հաճախ, երբ ես քնած էի լինում, հայրիկս ձայնագրում էր «վիդեոյի» վրա: Այն ժամանակ հատուկ այդպիսի սարքեր կային, ճիշտն ասած, դրանց անունը չեմ հիշում, մենք ասում էինք «վիդեո»:

Հենց այդ հաստ «կասետների» վրա ունեինք նաև «Թոմն ու Ջերին», «Դե, սպասիր»-ը: Ամեն օր խնդրում էի ծնողներիս, որ միացնեն, դրանք էլ էի շատ սիրում: Դե, Թոմից ու Ջերրից Ջերիին էի շատ սիրում ու միշտ ուզում էի, որ փրկվի Թոմից: Միշտ լիաթոք ծիծաղում էի, երբ փոքրիկ մկնիկը ճարպկորեն ազատվում էր կատվից:

«Դե, սպասիր»-ը ավելի շատ էի սիրում: Այստեղ էլ միշտ նապաստակի կողմից էի: Սիրում էի, երբ նապաստակն ու գայլը հաշտվում էին, բայց ափսոս, որ դա շատ կարճ էր տևում: Մի դրվագ կա, որը երբեք չեմ մոռանա. գայլն ընկնում է հավանոց, ու աքլորը նրան մի լավ դաս է տալիս:

Հիմա էլ մեծ հաճույքով մուլտֆիլմեր եմ նայում փոքրիկ բարեկամներիս հետ, սկսած «Մաշան և արջ»-ից մինչև «Մոնիկա թոյ»-ը:

Մուլտերը փոխվել են, բայց մանուկների անհոգ հրճվանքն իրենց հերոսի նկատմամբ՝ ոչ:

Համալսարնում անգլերենի դասընթացի ժամանակ մի տեքստ էինք անցնում, որը վերնագրված էր «Լուսանկարը արվե՞ստ է, թե՞ ոչ»: Տեքստում բերված էին փաստարկներ, որ լուսանկարը միանշանակ արվեստ է և հակափաստարկներ, թե ինչու արվեստ չէ: Փաստարկները ավելի լավ էին հիմնավորված և լսարանում բոլորը համաձայնվեցին, որ լուսանկարը իրոք արվեստ է:

Ես համոզված նշեցի, որ արվեստ չէ, հիմնավորելով որ լուսանկարից կարելի է միլիոնավոր օրինակներ ստանալ, իսկ արվեստի նմուշը պետք է եզակի լինի: Բացի սա նշեցի, որ այստեղ շատ մեծ է տեխնիկայի գործոնը և ավելի քիչ՝ մարդու անմիջական դերը:

Անիմաստ փաստարկներ են: Արվեստի ամենակարևոր հատկանիշը արտահայտումն է. զգացմունքների, մտքերի, հույզերի, տպավորության: Իսկ լուսանկարը ինչի՞ համար է, եթե ոչինչ չի արտահայտում: Բացի այդ, եզակի լինելը հազիվ թե արվեստի չափանիշ լինի, որովհետև ինձ համար արվեստը հենց չափանիշներից ազատությունն է:

Իսկ տեխնիկայի հանդեպ թերահավատությունս ավելի անհիմն է: Չէ որ ցանկացած ստեղծագործություն պահանջում է գործիք, տեխնիկա՝ վրձնից սկսած հնչյուններով ավարտած:
Ժայռապատկերների մի տեսակ կա՝ կոչվում է մակարոն: Այդ պատկերները արվել են մատները ներկի մեջ թաթախելով ու պատերին միացած մատներով ուրվագծեր անելով: Արդյունքում պատկերը մակարոնի նման զոլավոր էր ստացվում: Ուզում եմ ասել, որ անգամ երբ վրձին չկա, որպես տեխնիկա միևնույն է, մի միջոց պետք է՝ պատկեր ստանալու համար:

Վերադառնամ լուսանկարչությանը. երբեմն նայում եմ ինչ որ բանի, ու աչքիս առաջ ոչ թե իրական պատկերն է, այլ դրա լուսանկարը, այդ պահին հասկանում եմ, որ մոլորակի վրա ոչ մի լուսանկարող սարք ի վիճակի չի լինի ցույց տալ տեսածս: Հետո ինձ համոզում եմ, որ մարդիկ առանց իմ լուսանկարի էլ հանգիստ ապրում են, ու առանց այդ էլ լուսանկարիչներ շատ կան: Բայց երբ այս մտքերը ավելի թույլ են լինում, քան լուսանկարելու ցանկությունս, ես փորձում եմ այդ կերպ արտահայտել զգացածս: Ու այդ պահերին ամենաքիչը ինձ հուզում է, թե լուսանկարը արվեստ է, թե ոչ:
Ցավոք, լուսանկարներիս մեծ մասը միայն ինձ համար են. պահում եմ հիշողությանս մեջ, որտեղ դրանք միշտ լավ որակով են ու ճիշտ լույսով:

Մեկ շաբաթ առաջ մեր տանը սկսվեց բուրդ, վերմակ ու բարձր լվանալու սեզոնը: Այդ գործով զբաղված էինք ես և տատիկս: Ես ընդհանրապես չեմ ուզում հիշել այդ բրդոտ, ավելի ճիշտ՝ փրչոտ օրերը, բայց ստիպված կհիշեմ: Տատիկս ասաց, որ գնամ ու առնեմ երկու հատ էն դեղին շատ մեծ տոպրակներից:

Հագա դուրս գնալու շորերս, այսինքն՝ բոթասներս ու դուրս եկա տանից:

Բակում, ինչպես միշտ, երեխաները ֆուտբոլ էին «տժժցնում»: Դե, ես ինչպես միշտ շեղվեցի իմ առաքելությունից և ինչպես յուրաքանչյուր ֆուտբոլասեր տղա՝ տեսա գնդակը և ասացի.

-Ճժեր, հլը պաս տվեք, մի հոգի էլ թող «վռո» կայնի:

Փոքրերը տվեցին գնդակը, և ես սկսեցի հավեսով խաղալ նրանց հետ: Հաճելի էր:

«Թո՜ւ, արա, տոպրակ պիտի առնեի»,- մտածեցի ես: Թողնելով գնդակը և երեխաներին՝ վազելով գնացի տոպրակ առնելու: Թեթև քամին փչում էր դեմքիս, և ինձ թվում էր, թե կինոյի մեջ եմ. տարօրինակ զգացողություն էր:

Հասա շուկա: Շուկայում մի սպիտակ մորուքով մարդ կա, որի անունը ես դեռ չգիտեմ: Ես ավելի ճիշտ եմ համարում տոպրակ գնել այդ մարդուց, քան «Երևան սիթիից», կամ մեր շենքի մոտի «Մեր տուն» սուպերմարկետից:

Մոտեցա այդ պապիկին, որը երիտասարդի աչքեր ու ձայն ուներ:

-Բարև ձեզ, էն մեծ դեղին տոպրակներից ունե՞ք:

-Հա, տղա ջան, ունեմ, հատը՝ 150 դրամ:

-Ինձ երկու հատ տվեք, էլի:

-Տղա ջան, ամեն ինչ արա, որ էս երկրի կառավարմանը չընտելանաս:

Ես չհասկացա, թե ինչ նկատի ուներ այդ մարդը:

-Սովորիր, տղա ջան, սովորիր, որ ապագայում մասնագիտություն ունենաս ու 300 հազար կամ 400 հազար աշխատես: Էս երկրում կամ հարուստ կա, կամ աղքատ:

-Միջին խավ չկա:

-Այ ապրես, տղա ջան: Ես բարձրագույն կրթություն եմ ստացել, ինժեներ եմ, բայց տես, տոպրակ եմ ծախում, 30 հազարը ի՞նչ փող ա տուն պահելու համար: Դրա համար, տղա ջան, հասիր քո նպատակներին, որ իմ օրի չլինես: 300 դրամ, էս էլ քո տոպրակները:

Ես վերցրի տոպրակներս, տվեցի գումարը, շնորհակալություն հայտնեցի և քայլեցի դեպի փողոց:

Ի՞նչ կլիներ, եթե բոլոր այն մարդիկ, ովքեր տաքսու վարորդ են, վուլկանիզացիայում են աշխատում, տոպրակ են վաճառում շուկայում՝ աստիճանների վրա, բայց ստացել են բարձրագույն կրթություն, աշխատեին իրենց մասնագիտությամբ և անգամ զբաղեցնեին բարձր պաշտոններ՝ անգրագետ պատգամավորների և չինովնիկների փոխարեն, ապա ի՞նչ կփոխվեր այս երկրում:

Հասա տուն, տվեցի տատիկին տոպրակները: Բոլորը գոհ էին, նույնիսկ՝ 300 դրամ աշխատած տոպրակ վաճառող ինժեները:

- Էդ ինչի՞ ես հոնքերդ կիտած ման գալիս։

- Նեղացել եմ։

- Ումի՞ց։

- Բոլորից։

- Հը՜մ․․․ Մարդիկ են քեզ նեղացրել, հա՞։

- ․..

- Մարդիկ քեզ ինչքան էլ նեղացնեն, դու քո մեջի բարությունը հանկարծ չկորցնես։ Չարանալով բան դուրս չի գա, իմ փորձից եմ ասում։

- Ի՜հ, կա՞ որ… Նո՞ր եմ կորցրել…

- Հետ բե՛ր, շտա՜պ, շատ շտապ հետ բե՛ր, մենակ օգուտ կունենաս դրանից։ Ես  հետ եմ բերել բարյացակամությունս, դեն եմ գցել մարդկանց դեմ չարանալու խասյաթս, ու էսպես ավելի լավ ա, հավատա՛։

- Հա՞ որ, չէ՜ է, էսպես էլ վատ չի, ամենքի հետ իր լեզվով ես խոսում, ու գոնե հույս կա, որ կսկսեն գնահատել։

- Եսիմ է, չեմ կարծում, որ մարդկանց կարելի ա ինչ-որ բան սովորացնել։ Չեն տեսնի, արածդ էլ չեն սկսի գնահատել, կդառնաս չար ու վատ մարդ։ Դրանից քեզ օգուտ չկա։

- Իսկ ես ուզում եմ սովորել, ասենք, անտարբերություն, անբարյացկամություն, երախտամոռություն… Դե՜… Շա՜տ բաներ կան սովորելու։

- Ավելի լավ չի՞ լինի, որ դու հոգումդ, էն ամենա-ամենախորքերում հանգիստ լինես, իմանաս, որ դու միշտ բարի ես եղել, հերն էլ անիծած, թե չեն գնահատել, մեղքն իրանց վիզը։

- Մեղքն իրանց վի՞զը, հա՜-հա, միամի՜տ։ Դու ջուր տաս, խմեն, հագենան, ամեն անգամ բաժակը գլխիդ ջարդեն։ Դրանում էլ ի՞նչ լավ։

- Իսկ գոնե իմանալու համար, որ դու վատ բան չես արել, երևի արժի, հը՞ն, ի՞նչ կասես։

- Ու ի՞նչ ա էդ տալու։ Ու ինչի՞ պիտի էդ բարությունը միշտ ինչ-որ բան զոհելու հաշվին լինի։

- Պետք չի ինչ-որ բան զոհել, կարելի ա բարի լինել էնքան ժամանակ, քանի դեռ քո բարությունը քեզ նեղություն չի տալիս, քանի դեռ բարություն անելը քեզնից անձնազոհություն չի պահանջում։ Քանի դեռ դու կարող ես ժպտալ մարդկանց՝ դրանով իսկ քո ներսում ուրախանալով, քանի դեռ կարող ես մարդկանց արած մի փոքր բանի համար քաղաքավարի շնորհակալություն հայտնել ու իրոք շնորհակալ լինել։ Համենայն դեպս՝ էդպես ավելի լավ կլինի, քան չարությունից ներսը կրծելը, մարդկանց ամեն մի կոպիտ վարմունք երկար ժամանակ հիշելը։ Շրջապատում ամեն ապաշնորհ գործողության կողքով կարելի ա անցնել` ներողամիտ հայացք ձգելով, ինքդ քեզ համոզելով, որ մարդիկ վատը չեն, որ կա՛մ պատշաճ դաստիարակություն չունեն, կա՛մ էլ՝ կյանքում ինչ-որ բան էլ իրենց է ստիպել չարանալ էնպես, ինչպես հիմա դու՝ ինքդ քեզ։

- Դե չեմ նստի ու մտածեմ, թե ում ինչ վատություն անեմ, բայց էլ ամեն մեկին օգնության չեմ հասնի, ամենքի դեմ սուփրես չեմ փռի, որ հոգիս էլ գինու վերջին կաթիլների հետ քամեն ու, սրտները հովացած, ասեն՝ օխա՜շ։ Չէ՜, հոգնել եմ…

- Մարդիկ քեզ շատ են նեղացրել, հա՜…