Լուսանկարը՝ Անի Ասրյանի

Շատերը կարծում են, որ այն մարդիկ, որոնք եկեղեցի չեն գնում, անհավատ են: Բայց դա բնավ այդպես չէ: Մարդիկ սեփական միջոցները ներդրել են եկեղեցի կառուցելու համար: Սուրբ գործ կատարելը ևս հավատի հետևանք է: Այսօր գյուղում ունենք ճրագ, որը բոլորի հավատի կենտրոնն է: Բնակիչների մեծ մասը զբաղված է գյուղական գործերով, և դա է եկեղեցի չայցելելու պատճառը: Ես չորս տարի անընդմեջ հաճախում էի կիրակնօրյա դպրոց, որտեղ սովորում էի շարականներ և ամեն կիրակի մասնակցում էի Սուրբ Պատարագին: Այս տարի պարապմունքներիս պատճառով ես էլ միացա եկեղեցի չայցելողների շարքին: Մեկ շաբաթ առաջ սկսվեց Մեծ պահքը: Այն կտևի մինչև Սուրբ Զատիկի տոնը: Այս կիրակին «արտաքսման» կիրակին էր: Ինչպես միշտ, եկեղեցում էին պատարագող քահանան, սարկավագները և դպիրները: Եկեղեցում լռություն էր, միայն լսվում էր փոքրիկների հաճելի ձայնը՝ շարականներ երգելիս: Պատարագի ընթացքում եկեղեցի եկան երեցկինը և Տեր հոր մայրը՝ մշտական եկեղեցի այցելողները: Նայում եմ դատարկ նստարաններին, մի տեսակ ցավ և ափսոսանք եմ զգում: Տարիների ընթացքում ամեն ինչ կփոխվի, այն, ինչը հիմա անսովոր է թվում, մի օր կդառնա սովորական:

Սկսվել է Պահոց շրջանը: Ծերերը կամ նրանք, ովքեր չեն կարողանում 40 օր սնվել բուսական սննդով կարող են վերջին շաբաթը պահք պահել: Սուրբ Զատիկը եկեղեցական տոն է և ամեն տարի նշվում է շուքով, հատկապես՝ գյուղում: Մարդիկ առավոտյան այցելում են եկեղեցի՝ հավկիթներով լի զամբյուղով: Պատարագի ավարտից հետո գյուղի բնակիչները հավաքվում են եկեղեցու բակում և միասին նշում տոնը: Երեխաները, տատիկները, պապիկները, բոլորը մանկանում են այդ օրը՝ այն դարձնելով ուրախ և հաճելի:

Գարուն է, սպասում ենք…

Մի քանի ամիս առաջ ես և ընկերուհիներս միասին գնացել էինք խանութ: Խանութում խոսք էր բացվել գյուղից, թե ով է սիրում այն և ով չի սիրում: Այդ պահին խանութում բավականին շատ մարդ կար: Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ պատասխանեցին: Իսկ երբ խանութում արդեն հերթը մեզ էր հասել, վաճառողը հարցրեց.

-Էրեխեք, դուք ի՞նչ կասեք, սիրո՞ւմ եք ձեր գյուղը:

Մի քանիսը պատասխանեցին.

-Ոչ, քանի որ կան շատ խնդիրներ, որոնք պետք է լուծել, սակայն ոչինչ չի ձեռնարկվում:

Հերթը իմն էր:

-Այո, իհարկե, սիրում եմ իմ գյուղը: Ինչպե՞ս կարող եմ չսիրել այն վայրը, որտեղ ծնվել և մեծացել եմ: Թեև այն շատ թերություններ ունի, միևնույնն է, ինձ շատ հարազատ է:

Խանութի աշխատողը պատասխանեց.

-Այ, հիմա հպարտանալու բան ունեմ, քանի որ գտնվեց մի երեխա, ով սիրում է գյուղը՝ թերություններով հանդերձ:

Նրա ասածները մինչև հիմա լավ եմ հիշում.

-Նրան, ով սիրում է իր գյուղը, իրոք պետք է գովենք: Մանավանդ մենք՝ նոր սերունդներս: Իսկապես,մեր պապիկների թոռներն ենք:

Այս ամենից ոգևորված՝ ես ամեն օր յուրովի եմ սիրում իմ հարազատ ծննդավայրը: Գյուղում տեղի ունեցող յուրաքանչյուր փոփոխություն նորովի է ազդում իմ ներաշխարհի վրա: Ամեն օր տեսնելով այն փոքրիկներին, ովքեր րոպե առաջ ցանկանում են դպրոց հասնել, սիրտս ուրախությամբ է լցվում: Նրանք նույնպես սիրում են իրենց գյուղը: Թեկուզ մեր գյուղը փոքր է, բայց միևնույնն է, այն շատ հարազատ է:

Սատանաների հետ կապված պատմությունների շարքի երրորդ պատմությունը: Այն տեղի է ունեցել մոտ 1958 թվականին, Լեռնավանում: 

Էն տարիներին՝ կոլխոզի ժամանակ, ոչխարի հոտերը հաճախ սարերում են պահել, գիշերներն էլ մարդիկ մեկը մյուսին հերթափոխել:

Էդ օրերից մեկն էր, ու Ճոռտոյենց Վազգենը (Պողոսյաններին Ճոռտոյենց են ասում գյուղում) հերթափոխից խոտի մի դարձ շալակին գիշերով սարերից տուն էր գալիս: Թիկնեղ մարդ էր, կոլխոզի հովիվներից, ով իր կյանքում ինչ ասես չէր տեսել, գել ու գազանից մինչև հազար տեսակ շառ ու փորձանք էր ընդունել ու ճամփու դրել: Էս մարդն եկավ հասավ Ժանգոց քար կոչված տեղին, ու մի պառավ կնոջ տեսավ:

-Այ կնի՞գ, էդ ո՞վ ես, էս ժամին հու՞ր:

-Անկինն եմ, բալա՜ ջան, գեղ կերտամ:

Վազգենը հասկանալով, որ գյուղացի է, ընկերացավ ու միասին քայլելով շարունակեցին ճամփան: Ասել-խոսելով, բավականին ճամփա եկան ու հասան Կոնդի ձորին, ուր ջրի գոլ կա, ու որը կարելի է ասել՝ գյուղի շեմքին է: Էդպես պառավի հետ խոսելով մտան ձորը: Քիչ հետո տղամարդը զգաց, որ կողքին ոչ ոք չկա, շրջվեց, այս ու այն կողմ նայեց՝ պառավը չկար. այն դեպքում, երբ մի ակնթարթ առաջ պառավը կողքին էր, ուրիշ գնալու տեղ էլ չկար: Էդտեղ երբեմնի անվախ, գել ու գազանի հետ կռիվ տվող տղամարդը վախեցավ, սիրտը դող ընկավ: Մի կերպ հասավ տուն ու պատմեց եղածը.

-Այդման էդ պառավը կորավ, ուրեմն՝ էդիգ ոճ տը մարտ էր, այլ սադանա՝ Անկինի կերբարով…

Տարիներ անց էլ նրա խնամին է նույն տեղում երկու աղջիկ տեսնում՝ Մայր Թերեզայի կույսերի կերպարանքով: Մոտենում, հարցնում է՝ ո՞վ եք: Սրանք էլ խեթ-խեթ նայում են, շրջվում ու անհետանում, էդպես էլ չբացահայտելով՝ ով լինելու առեղծվածը:

Ձմեռային մի ցուրտ ու մռայլ օր էր: Դպրոցից տուն էի գնում: Դրսում շա՜տ ցուրտ էր: Տանել չեմ կարողանում ցուրտը: Եկա տուն ու անմիջապես նստեցի վառարանի մոտ.

-Տա՜տ, շատ ցուրտ ա, մրսում եմ:

-Այ բալա, տատին հի՞նչ անի, սպասի երկու փեդ տինեմ փիչին մեջ՝ տքանաս: Է՜հ բալա, հիշըմ եմ՝ էն ժամանակ սաղս հվաքվըմ էինք քյուրսուն տակ, լյավ տաք էր իլըմ տեղներս:

-Տատ, քյուրսի՞: Կպատմե՞ս մի քիչ դրա մասին:

-Թոնիրը վառըմ էինք, վիրան քյուրսի տինըմ: Քյուրսին ալ տախտակներով էին սարքըմ: Սեղանի նման էր, բայց ավելի ցածր: Վիրան ալ կարպետ էինք քցըմ: Կողքին քեչա էինք քցըմ, նստըմ վիրան: Քեչան բրդից էինք սարքըմ, մի հինգ-վեց կիլո բուրդ էինք լիվանըմ, հետո գզըմ: Մի հատ մեծ շոր էինք քցըմ, էդ բուրդը վիրան լցնում ու ջուր շաղ տալիս, հետո փեդ էին տինըմ մեջին ու էդ շորավը փթաթում: Մի քանի ջահիլ տղա ուս-ուսի տված ոններով տալիս էին էդ փթաթածին, տանըմ էին էն ղոլ (կողմ), նորից պիրըմ էս ղոլ: Էնքան էին տալիս վեր էդ բուրդը կպնըմ էր իրար: Հետո պիրըմ էին պացըմ, քեչան հանըմ: Քեչան քըցըմ էին քյուրսուն չորս ղոլին: Վեր թոնրում ճաշ էինք եփում, քյուրսին մի ղոլ էինք տինում: Կճոճը իջացնըմ էինք թոնրին մեջին, ճաշ եփըմ: Ճաշը եփիլից հետո, քյուրսուն վիրա հաց էինք տինըմ, նըստըմ քեչայի վիրան, ոններնիս մեկնըմ քյուրսուն տակը, հաց օտըմ: Քյուրսուն վիրա դաս էինք գըրըմ, սըվերըմ, բա հինչ:

Տատիկի պատմելուց հետո հիշողությունների գիրկը ընկա: Հիշեցի մեր թոնիրը, որ արդեն բավականին ժամանակ է` չենք օգտագործում:

Երբ փոքր էի, թոնրում հաց էինք թխում: Հիշում եմ՝ ամեն անգամ, երբ գիտեի, որ հաջորդ օրը պետք է հաց թխենք, շուտ էի արթնանում: Գնում էի այնտեղ, որտեղ շարված էին պյուլերը (խմորի գնդերը) և սկսում դիպչել դրանց: Տատիկն ու մայրիկը բարկանում էին վրաս, ես էլ թողնում էի ու փախչում, մինչև որ զգում էի նոր թխված հացի հոտը ու շտապում թոնրից հանած առաջին լավաշը համտեսելու:

Այնքա՜ն մեծ ոգևորությամբ էր կատարվում լավաշ թխելու արարողությունը: Ամեն մեկը մի գործ էր անում: Մեկը պյուլերն էր բերում, մյուսները գրտնակում էին, մեկը լավաշն էր թխում թոնրի մեջ, մյուսը հանում էր լավաշները և հերթով դասավորում: Բոլորը շատ մեծ նվիրումով էին այս աշխատանքը կատարում, դրա համար էլ լավաշը այդքան համեղ էր ստացվում:

Երբ գյուղում մեկը լավաշ էր թխում, թաղում բոլորը իմանում էին, որովհետև լավաշի հոտը արագ տարածվում էր: Բակում խաղալու ժամանակ, երբ երեխաներով լավաշի հոտ էինք առնում, սկսում էինք մեր խուզարկությունը, որ պարզենք, թե ում տանն են լավաշ թխում: Այսպիսի ավանդույթ էլ կար. այն տանից, որտեղ լավաշ էր թխվում, թխվելուց հետո լավաշ էր բաժանվում թաղի բնակիչներին: Այդ գործը մեծերը մեզ` երեխաներիս էին վստահում: Մենք էլ մեծ ոգևորությամբ բաժանում էինք այդ երկար, բարակ գանձերը: Ինչքան լավ ու հետաքրքիր էր անցնում այդ ամենը…

Է՜հ, մանկությունս կարոտեցի:

Թոնիրը դեռ պահպանվում է, բայց էլ չի օգտագործվում: Ամեն անգամ, երբ մտնում եմ հացատուն, հիշում եմ այս ամենը: Նայում եմ թոնրին: Այն կարծես մոռացված լինի, բայց իր մեջ դեռ պահպանում է հին ու բարի օրերի շունչը և ամեն րոպե պատրաստ է վերակենդանանալու: Իսկ ես հույսով սպասում եմ, որ կգա մի օր ու ես նորից կզգամ այդ հին ու բարի ժամանակների շունչը:

Հայաստանում յուրաքանչյուր տարածաշրջան ունի իր բառն ու բանը: 

Մեր Մարտունին և հարակից գյուղերը ևս ունեն իրենց յուրահատկությունները` բարբառը և հնուց պահպանված ճաշատեսակները: Այսօր կպատմեմ մեր տարածաշրջանին բնորոշ, յուրահատուկ և զավեշտալի ճաշատեսակի մասին։

Կանեփով քյուֆթա․․․ Նախ մի փոքր ներկայացնեմ կերակրատեսակի նախապատմությունը: Կերակրատեսակը եկել է հնուց և պահպանվել մինչ օրս: Տատիկիս խոսքերով` կերակրատեսակը պատրաստել են այն ծանր տարիներին, երբ գոյությունը պահելու խնդիր է եղել: Կանեփն իր մեջ պարունակում է յուղայնություն, և այդ կերակրատեսակը պատրատել են, որպեսզի հագեցնի սովը: Եվ այդպես՝ ճաշատեսակը հորինվել և պահպանվել է: Իսկ ճաշատեսակի բաղադրությունը շատ պարզ է: Դե, ինչպես հասկացաք՝ ամենակարևոր բաղադրիչը կանեփն է: Կանեփը սկզբում բովում են, հատուկ աղացի միջոցով աղում: Աղացած կանեփին ավելացնում են տաք ջուր և ստանում կանեփի հյութը: Այնուհետև պատրաստում են խճողակը: Այն իր մեջ պարունակում է ձավար, որը ցորենի ամբողջական կամ աղացած հատիկներից պատրաստված սննդամթերք է: Ձավարին ավելացնում են կտրատած սոխ, սև և կարմիր պղպեղ, համեմ և աղ: Այդ պատրաստած խճողակը լցնում են արդեն նախատեսված, թթու դրած կաղամբի մեջ և փաթաթում: Փաթաթելուց հետո լցնում են կանեփի հյութը և դնում՝ եփվի: Այս կերակրատեսակը հիմնականում պատրաստում են ձմռանը, շատ հազվագյուտ դեպքերում՝ գարնանը: